1. संघ आणि संघाची संघटनात्मक संरचना

भगवान बुद्ध आणि त्यांचा धम्म
~लेखक: डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर
*************************
पाचवा खंड- संघ
Book V- The Sangh
*************************
भाग पहिला- संघ
Part I- The Sangh
*************************
1. संघ आणि संघाची संघटनात्मक संरचना
The Sangh and its Organisation
*************************

1) तथागत भगवान बुद्धांच्या अनुयायांची दोन वर्गात विभागणी होत असे. *भिक्खू* आणि *गृहस्थ ज्यांना उपासक म्हणत.*

2) *संघ ही भिक्खूंची संघटना.* उपासकांची संघटना नव्हती.

3) *बौद्ध भिक्खू हा मुख्यतः परिव्राजक असे.* परिव्राजक ही संस्था बौद्ध भिक्खूंच्या
संस्थेहून जुनी आहे.

4) प्राचीन परिव्राजक म्हणजे कौटुंबिक जीवनाचा त्याग करून इतस्ततः परिभ्रमण करणाऱ्या लोकांचा समुदाय.

5) आचार्य आणि दार्शनिक यांच्या साहचर्यात यावे, त्यांची प्रवचने ऐकावी आणि नीतीशास्त्र, तत्त्वज्ञान, निसर्गसृष्टी, गूढवाद इत्यादी विषयांवर त्यांच्याशी चर्चा करावी. तेणेकरून सत्यज्ञान मिळवावे हा त्यांच्या परिभ्रमणाचा हेतू असे.

6) काही प्राचीन परिव्राजक दुसरा गुरू मिळेपर्यत एका गुरूपाशी राहत. तर काही कोणालाही गुरू न मानता एकटेच राहात असत.

7) ह्या प्राचीन परिव्राजकांच्या वर्गात स्त्री-परिव्राजकही असत. त्या कधी पुरुष परिव्राजकांबरोबर राहात तर कधी स्वतंत्रपणे राहात.

8). *ह्या प्राचीन परिव्राजकांचा संघ नसे. वर्तनाचे नियम नसत. ज्या ध्येयासाठी झटायचे असे आदर्श ध्येयही त्यांच्यासमोर नसायचे.*

9) तथागत बुद्धांनीच प्रथम आपल्या अनुयायांचा एक संघ अथवा भ्रातृभावाने एकत्र आलेला समुदाय बनविला. आणि त्यांच्या वर्तणुकीचे नियम आणि ज्या ध्येयाची, आदर्शांची साधना करून ते प्राप्त करून घ्यायचे ते त्यांच्यापुढे ठेवले.