1. जीवन-शुचिता राखणे म्हणजे धम्म

भगवान बुद्ध आणि त्यांचा धम्म
~लेखक: डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर
*************************
तिसरा खंड- भगवान बुद्धांनी काय शिकविले
Book III- What the Buddha Taught
*************************
भाग तिसरा- धम्म म्हणजे काय?
Part III- What is Dhamma?
*************************
1. जीवन-शुचिता राखणे म्हणजे धम्म
To Maintain Purity of Life is Dhamma
**************************
*(1. i)*

1) "जीवन–शुचितेचे हे तीन प्रकार आहेत... आणि देहशुचिता म्हणजे काय?" (of what sort is purity of body?)

2) "माणसाने 'हिंसा, चोरी आणि मिथ्याचार (sinful living)' यांच्यापासून विरत होणे याला 'देहशुचिता' म्हणतात." (purity of body)

3) "वाकशुचिता (वाचेची शुद्धता) म्हणजे काय?" (purity of speech)

4) "वाकशुचिता म्हणजे 'असत्य भाषणापासून' विरत होणे."

5) "आणि 'मनःशुचिता' म्हणजे काय?" (purity of mind)

6) "मनःशुचितेत भिक्खूला कामवासना झाल्यास कळते की, आपल्यामध्ये वैषयिक कामवासना उत्पन्न झाली आहे आणि जर तशी उत्पन्न झाली नसेल तर तेही त्याला कळते. त्याप्रमाणेच आता उत्पन्न न झालेली कामवासना कशी उत्पन्न होते आणि तशी उत्पन्न झाल्यावर तिचा त्याग कसा करता येतो आणि अशी कोणत्या प्रकारे पुढे कधीही उत्पन्न होणार नाही, हे सर्व त्याला कळते."

7) "त्याच्या ठिकाणी 'द्वेष' उत्पन्न झाल्यास त्याला कळते. त्याप्रमाणेच द्वेषाचा उद्भव, त्याचा त्याग आणि भविष्यात द्वेष कसा उत्पन्न होणार नाही, हे सर्व त्याला कळते."

8) "त्याच्या ठिकाणी 'आळस, तंद्रा, उद्धटपणा, शंका, गोंधळ' उत्पन्न झाल्यास त्याची त्याला जाणीव होते. त्याप्रमाणेच या सर्व मानसिक दुःस्थितीचा उद्गम कसा होतो, त्याचा त्याग कसा करता येतो आणि तद्विरहित चित्तस्थिती कशी साधायची असते यांचे ज्ञान असणे म्हणजेच 'मानसिक शुचिता.'"

9) "जो काया, वाचा, मने शुद्ध पवित्र आहे, जो निष्पाप, स्वच्छ आणि पावित्र्ययुक्त आहे,"

10) "त्याला लोक *'निष्कलंक'* म्हणतात."

*(1. ii)*

1) "शुचितेचे तीन प्रकार आहेत... कायेची, वाचेची आणि मनाची शुचिता."

2) "कायेची शुचिता* म्हणजे काय?"

3) "कायाशुचितेत मनुष्य हिंसा, चोरी, काम-मिथ्याचार, व्यभिचार यांपासून परावृत्त होतो. याला कायाशुचिता म्हणतात."

4) "वाकशुचिता म्हणजे काय?"

5) "वाकशुचितेत मनुष्य असत्यापासून दूर राहतो... आणि व्यर्थ बडबड यांपासून दूर राहतो. त्याला 'वाकशुचिता' म्हणतात."

6) "मनःशुचिता म्हणजे काय?"

7) "मनःशुचितेत मनुष्य लोभ आणि ईर्षा यांपासून परावृत्त होऊन सम्यक् दृष्टी धारण करतो. याला 'मनःशुचिता' (purity of mind) म्हणतात. शुचितेचे हे तीन प्रकार आहेत.

*(1. iii)*

1) पाच प्रकारच्या दुर्बलता (weaknesses) आहेत. त्या साधनेला (training) बाधक ठरतात. त्या कोणत्या?

2) जीवहिंसा, चोरी, काममिथ्याचार, असत्य भाषण, आळस वाढविणाऱ्या मद्याचे सेवन.

(Taking life; taking what is not given; lustful, evil practices; lying; and indulging in spirituous liquors which cause idleness.)

3) ह्या दुर्बलता म्हणजेच अपयशाची पाच कारणे आहेत.

4) साधनेतील ह्या पाच बाधा दूर केल्यावर चार प्रकारच्या सावधानतेचा (स्मृती-उपस्थानांचा), mindfulness मनात उद्भव घडेल असे वागले पाहिजे.

5) पहिल्या सावधानतेत भिक्षू, ऐहिक जीवनातील सर्वसामान्य असा लोभ आणि असंतोष यावर विजय मिळवून, प्रयत्नपूर्वक जागरूकतेने आणि स्वाधीन व संयमित चित्ताने, कायेला ती केवळ काया असे मानून जीवन व्यतीत करतो.

6) वेदनांना (Feelings) त्या केवळ वेदना आहेत असे मानून जीवन व्यतीत करतो.

He abides by contemplating the feelings as feelings...

7) चित्त हे चित्त आहे असे मानून जीवन व्यतीत करतो.

He abides by contemplating the mind as mind...

8) चित्तात उत्पन्न होणारे विचार (ideas) ते केवळ चित्तधर्म आहेत, असे मानून प्रयत्नपूर्वक, जागरूकतेने आणि स्वाधीनचित्ताने सर्वसामान्य लोभ आणि असंतोष यांच्यावर विजय मिळवितो.

9) जेव्हा साधनेतील पाच दुर्बलता दूर होतात तेव्हा चार या सावधानतांंचा (mindfulness) उदय होतो.

*(1. iv)*

1) घात (अपयश) तीन प्रकारचे आहेत. शीलघात, चित्तघात, आणि दृष्टिघात.

Failure in morals, failure in mind, failure in view.

2) शीलघात म्हणजे काय? जीवहत्या, चोरी, कामभोगासंबधी मिथ्याचार, असत्य भाषण, निंदा, कटु भाषण, व्यर्थ बडबड हे सर्व शीलघातात अंतर्भूत होतात.

3) चित्तघात कोणत्या प्रकारचे असतात?

4) लोभ आणि दुष्टपणा हे चित्तघात होत.

Covetous and malevolent of heart. This is called "failure in mind".

5) दृष्टीघात कोणत्या प्रकारचे असतात?

6) दृष्टीघातामुळे माणूस असा विकृत दृष्टीकोन स्वीकारतो की, दान, त्याग, परित्याग यांमध्ये काहीच सद्गुण नाही. सदाचार आणि दुराचार यांना काही फल नाही की त्याचा परिणामही घडत नाही. हे जग नाही की यापलीकडे जग नाही, आई नाही की बाप नाही, आणि प्राणी स्वोत्पन्नही नाही. या जगामध्ये ज्यांनी अत्युच्च शिखर गाठले आहे, पूर्णता मिळविली आहे, ज्यांना आपल्या आंतरिक शक्तीने या जगापलीकडले जग कळले आहे, आणि जे त्या जगाच्या अस्तित्वाची घोषणा करू शकतात असे श्रमण आणि ब्राम्हण या जगात नाहीत, असे जे समजतात त्या लोकांच्या ठिकाणी हे भिक्षूहो, दृष्टीघात झाला आहे असे समजावे.

7) "भिक्खूंनो! शीलघात, चित्तघात आणि दृष्टिघात या तीन घातांमुळे त्या जीवाच्या मरणानंतर, शरीरनाशानंतर काहीही चांगले निर्माण होत नाही व दुर्गती प्राप्त होते, असे हे तीन घात आहेत."

8) "भिक्खूंनो, यश, लाभ तीन प्रकारचे असतात. ते म्हणजे शीललाभ, चित्तलाभ, दृष्टीलाभ." (successes)

9) शीललाभ म्हणजे काय?

success in morals

10) हिंसा, चोरी, मिथ्याचार, असत्य भाषण, निंदा, कटु भाषण, व्यर्थ बडबड यांच्यापासून परावृत्त होणे म्हणजे शीललाभ होय.

11) चित्तलाभ म्हणजे काय?

success in mind

12) लोभ आणि दुष्टपणा यांपासून दूर राहणे म्हणजे चित्तलाभ होय.

13) दृष्टिलाभ म्हणजे काय?

success in view

14) दान, त्याग, परित्याग यांमध्ये काही पुण्य, सद्गुण आहे, सदाचार आणि दुराचार यांची फळे आणि परिणाम भोगावे लागतात: हे जग आणि यापलीकडे जग आहे, आईबाप आणि स्वोत्पन्न प्राणी आहेत, ज्यांना या जगापलीकडील दुसऱ्या जगाचा साक्षात्कार झाला आहे आणि जे तशी त्याची घोषणा करू शकतात असे श्रमण आणि ब्राम्हण आहेत, अशी सम्यक दृष्टी म्हणजे दृष्टीलाभ. भिक्षूंनो! या समजुतीला दृष्टिलाभ म्हणतात.

15) या तीन लाभांमुळेच प्राण्याला शरीरनाशानंतर चांगल्याप्रकारे स्वर्गीय सुगती लाभते. भिक्खूंनो, असे हे तीन लाभ आहेत.