1. सदाचरण म्हणजे काय?

भगवान बुद्ध आणि त्यांचा धम्म
~लेखक: डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर
*************************
चवथा खंड- धर्म (Religion) आणि धम्म
Book IV- Religion and Dhamma
*************************
भाग चवथा- तथागतांची प्रवचने
Part IV- Buddhas Sermons
*************************
III (तीन)- बुद्धांची सदाचरणावरील प्रवचने
SECTION THREE-- Sermons on Righteousness
*************************
1. सदाचरण म्हणजे काय?
What is Righteousness
***********************

1) एकदा तथागत एका थोर भिक्खूसंघासह कोसल जनपदात चारिका करीत असता ते कोसलच्या झाला नावाच्या गावी आले.

2) ही वार्ता झालामधील ब्राम्हण कुलपतींच्या कानी आली.

3) त्या तथागतांचे दर्शन घेणे चांगले राहील असे वाटल्यावरून ते झाला ग्रामचे ब्राम्हण तथागतांकडे आले आणि कुशल विचारून बाजूला स्थानापन्न झाले.

4) त्यांनी भगवंताना सदाचरणाचा अर्थ स्पष्ट करण्यास सांगितले.

5) त्या श्रवणोत्सुक ब्राम्हणांस भगवंतांनी सांगितले, "शारीरिक दुराचरणाचे आणि दुष्टपणाचे तीन प्रकार आहेत. वाचिक आणि वैचारिक दुराचरणाचे अनुक्रमे चार व तीन प्रकार आहेत."

6) "शारीरिक दुराचरणाचे प्रकार येणेप्रमाणे: (i)यांत मनुष्य पारधी म्हणून आपल्या रक्तरंजित हाताने हिंसाधीनतेने सजीव प्राण्याची निर्दयतेने हत्या करीत असतो. (ii)दुसऱ्या प्रकारच्या शारीरिक दुराचरणात मनुष्य जे आपले नाही ते घेतो. गाव आणि जंगल यामधील लोकांची मालमत्ता चोरून आपलीशी करतो. (iii)तिसऱ्या प्रकारच्या दुराचरणात मातापिता, बंधुभगिनी यांच्या स्वाधीन असलेल्या किंवा वाङ्गनिश्चय होऊन वाङ्गनिश्चयाच्या माला धारण करणाऱ्या कन्येशी व्यभिचार करणे यांचा समावेश होतो."

7) "वाचिक दुराचरणात (i)प्रथम खोटेपणा मोडतो. यांमध्ये सभेत अथवा गावाच्या, कुटुंबाच्या, राजाच्या अथवा आपल्या व्यवसायाच्या श्रेणीच्या परिषेदेसमोर साक्ष देताना जे माहीत नाही ते माहीत आहे, जे माहीत आहे ते माहीत नाही, जे पाहिले नाही ते पाहिले, जे पाहिले ते पाहिले नाही, अशातऱ्हेची स्वार्थासाठी अथवा कुणा माणसासाठी अथवा य:कश्चित लाभाच्या, परिणामाच्या अभिलाषेने मनुष्य जाणूनबुजून साक्ष देतो. (ii)दुसऱ्या वाचिक दुराचरणांत चुगलखोरीचा समावेश होतो. या दुराचरणांनी युक्त असलेला मनुष्य, माणसाची मने दुसऱ्या माणसाविरुद्ध कलुषित करण्यासाठी इथे कानी पडलेल्या गोष्टी तिथे सांगत सुटतो. असा मनुष्य माणसा-माणसांतील ऐक्य मोडणारा, कलागती लावणारा असतो; त्याच्या बोलण्यामुळे मतभेद निर्माण होतात भांडणे होतात; अशाप्रकारे कलागती लावणे हे त्याचे सुख आणि आनंद असतो. (iii)तिसऱ्या प्रकारच्या वाचिक दुराचरणाने युक्त असलेल्या मनुष्याची वाणी कडवट असते. त्याचे शब्द असंस्कृत, कठोर, तीव्र, मर्मभेदी, क्रोध आणणारे आणि चित्त विचलित करणारे असतात. (iv)चौथ्या प्रकारच्या दुराचरणांनी युक्त असलेला मनुष्य म्हणजे सदैव बडबड करणारा माणूस. तो बडबडताना आपण सत्य सांगतो की नाही, काही हितकर बोलतो आहोत किंवा नाही याचा विचार करीत नाही. त्याच्या बोलण्यात एखादा सिद्धांत नसतो. नीतीही नसते. काही तरी क्षुद्र, अनुचित, पोरकट, ज्याला बुंधा नाही, शेंडा नाही अशी निरर्थक बडबड तो नेहमी करीत असतो."

8) "वैचारिक दुराचरणाच्या (i)पहिल्या प्रकारात, लोभविकृतीचा समावेश होतो. असा मनुष्य परधनाचा सारखा हव्यास धरीत असतो. (ii)दुसऱ्या प्रकारच्या दुराचरणात इतरांचा दुःस्वास, द्वेष यांचा अंतर्भाव होतो. असा मनुष्य दान, त्याग, दक्षिणा अशी काही गोष्टच नाही असे मानतो. त्याला वाटते सतकर्म किंवा असतकर्म यांची फळे भोगावी लागतात हे खरे नव्हे. आईबाप, आप्तेष्ट यांनाही तो मानत नाही. ज्यांनी सम्यक् मार्गाने जाऊन या जगाविषयीचे आणि दुसऱ्या जगाविषयीचे ज्ञान मिळवले आहे आणि दुसऱ्यांना ते ज्ञान दिले आहे असे श्रमण आणि ब्राम्हण या जगात आहेत, या गोष्टीवर त्यांचा विश्वास नसतो."

9) "याच्या उलट शारीरिक, वाचिक आणि वैचारिक सदाचरणाचे अनुक्रमे तीन, चार आणि तीन प्रकार आहेत."

10) "शारीरिक सदाचरणाच्या (i)पहिल्या प्रकारांत मनुष्य कोणत्याही जीवाची हत्या करण्यापासून पराङ्मुख असतो. आपला इतरांना मारण्यासाठी असलेला सोटा किंवा तलवार याचा त्याग करतो. तो निरपराधी व दयामय बनतो. सर्व सजीव प्राण्यांसंबंधी करुणामय असे जीवन जगत असतो. (ii)दुसऱ्या प्रकारचे शारीरिक सदाचरण म्हणजे, दिल्याशिवाय दुसऱ्याचे न घेणे आणि प्रामाणिकपणे जगणे. (iii)तिसऱ्या प्रकारात सर्व प्रकारच्या वैषयिक मिथ्याचारांचा त्याग करणे, अव्यभिचारी राहणे यांचा समावेश होतो. असा सदाचरणी मनुष्य आई-बाप, बंधुभगिनी, आप्तेष्ट यांच्या स्वाधीन असलेल्या, जिच्या गळ्यात वाङ्गनिश्चयाची माळ आहे अशा कन्येशी तो वैषयिक संबंध ठेवत नाही."

11) "वाचिक सदारचणाच्या (i)पहिल्या प्रकारात मनुष्य असत्य भाषण सोडून देतो. असत्याचा त्याग करतो. त्यापासून दूर राहतो. त्याला सभेसमोर किंवा गाव, कुटुंब, राजकुल अथवा आपल्या व्यवसायाच्या श्रेणीसमोर साक्ष द्यावयास सांगितली असता, जे माहीत नाही ते तो माहीत नाही म्हणून सांगतो, जे माहीत आहे ते माहीत आहे म्हणून सांगतो. जे पाहिले नाही ते पाहिले नाही म्हणून सांगतो आणि जे पाहिले ते पाहिले म्हणून सांगतो. स्वार्थासाठी, दुसऱ्यासाठी अथवा क्षुद्र लाभासाठी तो कधीही बुद्धीपुरस्पर खोटे बोलत नाही. (ii)दुसऱ्या प्रकारच्या वाचिक सदाचरणात मनुष्य चुगलखोरीचा त्याग करतो. निंदेपासून परावृत्त होतो. लोकांमध्ये कलागती लावण्यासाठी जे इथे ऐकले ते तिथल्या लोकांना सांगत नाही आणि जे तिथे ऐकले ते इथल्या लोकांना सांगत नाही. तो ऐक्यनिर्माता आणि प्रेमभाव वाढविणारा असतो. माणसामाणसांत सुसंवाद, ऐक्य राखणे हेच त्याचे सुख आणि आनंद होत. (iii)तिसऱ्या प्रकारच्या वाचिक सदाचरणांत मनुष्य कटू शब्दांचा त्याग करतो. त्यापासून परावृत्त होतो. तो जे काही बोलतो त्यात खवचटपणा नसतो. त्याचे भाषण आल्हाददायक, मैत्रीचे, कळकळीचे, सुसंस्कृत, हितकर आणि सर्वांना स्वागतार्ह असते. (iv)चौथ्या प्रकारच्या वाचिक सदाचरणात मनुष्य व्यर्थ बडबड करीत नाही. तो उचित आणि वास्तविक आणि नेहमी लाभदायक असे बोलतो. तो उचित, योग्य वेळी, वास्तविक, लाभदायक, उद्बोधक, संस्मरणीय, सिद्धांत व नीतीसंबधी, व्यवस्थित आणि हितकर असेच बोलतो."

12) "वैचारिक सदाचरणाच्या (i)पहिल्या प्रकारात मनुष्याच्या ठिकाणी लोभाविष्टपणाचा अभाव असतो. परधन आपले व्हावे अशी हाव तो कधीही धरीत नाही. (ii)दुसऱ्यासंबंधी दुःस्वास अथवा द्वेष यांना तो आपल्या विचारात स्थान देत नाही. आपल्या भोवतालचे प्राणी निर्वैर, सुखी, सुरक्षित आणि कोणत्याही प्रकारच्या शत्रुत्वापासून आणि छळापासून दूर रहावे अशी त्याची इच्छा असते. (iii)त्याची दृष्टी सम्यक् आणि संकल्प हे प्रमादरहित असे असतात." (Right in outlook and correct in his conceptions).

13) "दुराचरण आणि सदाचरण यांचा मी असा अर्थ लावतो." (Righteousness and unrighteousness.)