2. धम्म हा धर्मापासून (Religion) वेगळा कसा?

भगवान बुद्ध आणि त्यांचा धम्म
~लेखक: डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर
*************************
चवथा खंड- धर्म (Religion) आणि धम्म
Book IV- Religion and Dhamma
*************************
भाग पहिला- बुद्धांचे त्यांच्या धम्मात स्थान
Part I- His Place in His Dhamma
*************************
2. धम्म हा धर्मापासून (Religion) वेगळा कसा?
How Dhamma differs from Religion?
*************************

1) भगवान बुद्ध ज्याला धम्म म्हणून संबोधितात *तो धर्मापासून मूलतः भिन्न आहे.*

2) भगवान बुद्ध ज्याला धम्म म्हणतात, *तो युरोपियन तत्ववेत्ते ज्याला Religion म्हणून संबोधितात त्याच्याशी काही अंशी समान आहे.*

3) परंतु त्या दोहोंमध्ये विशेष अशी समानता नाही. त्या दोहोंमधील भेदही थोर आहेत.

4) याच कारणास्तव *काही युरोपियन तत्ववेत्ते बुद्धांच्या धर्माला Religion म्हणून मानत नाहीत.*

5) या गोष्टीबद्दल विषाद वाटण्याचे कारण नाही. धम्माला Religion म्हणून न मानण्यात तोटा त्यांचाच आहे; धम्माचे काही नुकसान नाही. त्यामुळे त्यांच्या Religion मध्ये काय कमी आहे ते दिसते.

6) या वादात पडण्यापेक्षा धम्माची कल्पना देऊन तो Religion पासून वेगळा कसा आहे हे दाखविणे अधिक श्रेयस्कर ठरेल.

7) असे म्हणतात की, Religion हा वैयक्तिक असून ज्याने त्याने तो स्वतःपुरताच मर्यादित ठेवावा. सार्वजनिक जीवनात त्यास अवसर देऊ नये.

8). *याच्या उलट धम्म हा सामाजिक आहे. मूलतः व तत्त्वतः तो सामाजिक आहे.*
Dhamma is social. It is fundamentally and essentially so.

9) *धम्म म्हणजे सदाचरण.* म्हणजेच *जीवनाच्या सर्व क्षेत्रांत माणसा-माणसातील व्यवहार उचित असणे.*
Dhamma is righteousness, which means right relations between man and man in all spheres of life.

10) यावरून स्पष्ट होते की, मनुष्य एकटाच असला, तर त्याला धम्माची आवश्यकता नाही.

11) *परंतु ज्या वेळी दोन माणसे कोणत्याही संबंधाने एकत्र येतात, तेव्हा त्यांना आवडो अगर न आवडो धम्म हा पाहिजेच.* त्यापासून सुटका व्हावयाची नाही.

12) दुसऱ्या शब्दात सांगावयाचे म्हणजे समाज धम्माशिवाय असूच शकत नाही.

13) समाजाला खालीलपैकी कोणता तरी एक पर्याय पसंत करावा लागतोच.

14) समाज वाटेल तर शासनाचे साधन म्हणून धम्माची निवड करणार नाही. कारण धम्म हे तर शासनाच्या साधनाहून वेगळे नाही.
(instrument of government)

15) असा समाज (जो धम्माचा शासनासाठी स्वीकार करणार नाही तो) अराजकाचा मार्ग (anarchy) स्वीकारील.

16) दुसरा पर्याय म्हणजे समाज पोलिस, म्हणजेच हुकुमशाही, याचीच शासनासाठी निवड करू शकेल.

17) तिसरा पर्याय म्हणजे *समाज धम्माबरोबर धम्माचे उल्लंघन करणाऱ्या लोकांना शासन करणारा मजिस्ट्रेट याचा स्वीकार करू शकेल.*

18) अराजक आणि हुकुमशाही (anarchy and dictatorship) या दोन पर्यायांत स्वातंत्र्याचा नाश होतो.

19) फक्त तिसऱ्या पर्यायात स्वातंत्र्य टिकू शकते.

20) ज्यांना स्वातंत्र्य पाहिजे त्यांनी धम्माचा स्वीकार केला पाहिजे.

21) धम्म म्हणजे काय आणि धम्माची आवश्यकता काय?

22) प्रज्ञा म्हणजे काय आणि तिची आवश्यकता का असावी? *प्रज्ञा म्हणजे निर्मळ बुद्धी.* (understanding). खुळ्या समजुतीला, अंधश्रद्धेला जागा राहू नये म्हणून *भगवान बुद्धांनी प्रज्ञेला आपल्या धम्माच्या दोन कोनशिलांपैकी एका कोनशिलेइतके महत्त्व दिले.*

23) करुणा म्हणजे काय? आणि करुणेची आवश्यकता काय? *करुणा म्हणजे प्रेम.* करुणेशिवाय समाज जगू शकत नाही किंवा त्याची उन्नती होऊ शकत नाही. *म्हणूनच भगवान बुद्धांनी करुणेला आपल्या धम्मात दुसऱ्या कोनशिलेइतके महत्त्व दिले आहे.*

24) ही झाली बुद्धांच्या धम्माची व्याख्या.

25) Religion च्या व्याख्येपेक्षा धम्माची व्याख्या किती वेगळी आहे.

26) बुद्धांची धम्माची व्याख्या अगदी प्राचीन असली तरी ती आधुनिक युगाला जुळणारी अशी आहे.

27) ती जितकी पुरातन तितकीच *अभिनव, नाविन्यपूर्ण व मूळ संकल्पना* आहे. (So aboriginal, yet so originl.)

28) ती कोणापासून उसनी घेतलेली नाही, आणि ती किती सत्य आहे.

29) *प्रज्ञा आणि करुणेचे अपूर्व मिश्रण म्हणजेच भगवान बुद्धांचा धम्म.*
(A unique amalgam of Pradnya and Karuna)

30) (Religion) धर्म आणि धम्म यांमध्ये असे अंतर आहे.