2. बुद्धांनी मोक्षदानाचे आश्वासन दिले नाही. ते म्हणतात, "मी 'मार्गदाता' आहे, 'मोक्षदाता' नव्हे."
भगवान बुद्ध आणि त्यांचा धम्म
~लेखक: डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर
*************************
तिसरा खंड- भगवान बुद्धांनी काय शिकविले
Book III- What the Buddha Taught
*************************
भाग पहिला- त्यांच्या धम्मात बुद्धाचे स्थान
Part I- His Place in His Dhamma
*************************
2. बुद्धांनी मोक्षदानाचे आश्वासन दिले नाही. ते म्हणतात, "मी 'मार्गदाता' आहे, 'मोक्षदाता' नव्हे."
The Buddha did not promise to give salvation. He said He was Marga Data (Way Finder) and not Moksha Data (Giver of Salvation)
*************************
~लेखक: डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर
*************************
तिसरा खंड- भगवान बुद्धांनी काय शिकविले
Book III- What the Buddha Taught
*************************
भाग पहिला- त्यांच्या धम्मात बुद्धाचे स्थान
Part I- His Place in His Dhamma
*************************
2. बुद्धांनी मोक्षदानाचे आश्वासन दिले नाही. ते म्हणतात, "मी 'मार्गदाता' आहे, 'मोक्षदाता' नव्हे."
The Buddha did not promise to give salvation. He said He was Marga Data (Way Finder) and not Moksha Data (Giver of Salvation)
*************************
1) बहुतेक धर्म हे साक्षात्कारी धर्म म्हणून वर्णिले जातात (revelations); परंतु *भगवान बुद्धांचा धम्म हा साक्षात्कार नव्हे.*
2) साक्षात्कारी धर्म म्हणजे *'मी तुमचा निर्माता आहे, माझी पूजा करून आत्म्याला मोक्ष मिळवून द्या '* असे प्राणिमात्रास सांगणारा देवाचा संदेश.
3) हा संदेश बहुधा एखाद्या नियुक्त व्यक्तीच्या म्हणजे प्रेषितांच्या मार्फत पाठविलेला असतो. त्या संदेशाचा प्रेषिताला साक्षात्कार झालेला असतो. आणि प्रेषित लोकांना तो साक्षात्कार उघड करून सांगतो. मग त्याला धर्म असे म्हणतात.
4) *प्रेषिताचे काम म्हणजे त्याच्या धर्मावर श्रद्धा व विश्वास राखणा-यांचा मोक्ष-लाभ निश्चित करणे.*
5) धर्माशी इमान राखणा-यांचा मोक्ष म्हणजे, जर ते प्रेषिताला देवदूत मानीत असतील आणि त्याने आणलेल्या देवाच्या आज्ञा पाळीत असतील तर त्यांची नरकातील पाठवणीपासून सुटका करणे.
6) *तथागत बुद्व आपण स्वतः प्रेषित किंवा देवदूत आहोत, असला अधिकार कधीच सांगत नसे* आणि असे कोणी मानल्यास त्याचे खंडण करीत असे.
7) अधिक महत्त्वाचा मुद्दा म्हणजे तथागत बुद्धांचा धम्म *हा एक शोध होता*. आणि म्हणून जे धर्म साक्षात्कारी म्हणून समजले जातात त्यापासून तो अगदी वेगळा समजला पाहिजे. (A more important point than this is that his religion is a discovery. As such it must be sharply distinguished from a religion which is called Revelation.)
8). तथागत बुद्धांचा धम्म हा एक शोध आहे, असे म्हणण्याचे कारण *पृथ्वीवरील मानवी जीवनाच्या सखोल अभ्यासातून तो उद्भवलेला आहे. ज्या स्वाभाविक प्रवृत्तीत मनुष्य जन्म घेतो, त्यांच्या क्रिया-प्रक्रिया आणि इतिहास व परंपरा ह्यांच्यामुळे त्यांना मिळालेले इष्टानिष्ट वळण ह्यांच्या संशोधनाचा परिणाम म्हणजे बुद्ध धम्म.*
9) सर्व प्रेषित मोक्षाचे आश्वासन देतात. मोक्षाचे आश्वासन न देणारा तथागत बुद्ध हा एक *गुरु* (teacher) आहे. *मोक्षदाता आणि मार्गदाता यांमध्ये त्याने स्पष्टपणे भेद केला आहे.* एक मोक्ष देणारा आहे, तर दुसरा केवळ मार्ग दाखविणारा आहे.
10) भगवान बुद्ध हा केवळ *मार्गदाता* होता. मुक्ती ही ज्याची त्याने आपल्या श्रमाने मिळवावयाची आहे.
11) आपले हे मत, *मोग्गलान* ह्या ब्राम्हणाला खालील सूक्तात भगवान बुद्धाने स्पष्ट करून सांगितले आहे.
12) एकदा भगवान *श्रावस्तीत मिगार मातेच्या पूर्वाराम प्रासादात* (storeyed house of Migara's mother) उतरले होते.
13) तर मोग्गलान हा *लेखापाल (हिशेब ठेवणारा)* ब्राम्हण तथागतांजवळ आला आणि स्नेहाने अभिवादन करून त्यांच्या बाजूला बसला. कुशलक्षेम विचारल्यावर तो गणक मोग्गलान तथागताला म्हणाला:
14) "श्रमण गौतमा, ज्याप्रमाणे माणसाला या प्रासादाचे, वाड्याचे दर्शन क्रमशः होते. पाऊल पुढे पडते, क्रमशः पुढील मार्ग दिसतो. हळूहळू पाय-या चढून शेवटची पायरी येते, त्याप्रमाणे आम्हा ब्राम्हणांचे शिक्षण क्रमश: घडते, म्हणजेच आमचे वेदाध्ययन घडते."
15) "श्रमण गौतमा, ज्याप्रमाणे अंकगणनेत आणि धनुर्विद्येत पायरी पायरीने प्रशिक्षण व प्रगती होते, त्याप्रमाणेच आम्हा ब्राम्हणांची आपल्या शिक्षणक्रमात क्रमशः प्रगती होते."
16) "जेव्हा आम्ही शिकवणी देतो तेव्हा शिष्याला एकी एक, दुरकी कोण, तिरकी तीन चौके चार असे शंभरापर्यत पाढे शिकवतो. गौतमा, आता सांग तुझ्या धम्मामध्ये अशाच तऱ्हेने प्रगतीशील शिक्षण तुझ्या शिष्यांना मिळते काय?"
17) "होय. असेच शिक्षण मिळते, ब्राम्हणा. एखाद्या कुशल अश्व-प्रशिक्षक पुरुषाचे उदाहरण घेऊ. तो प्रथम जातीवंत घोडा घेऊन त्याला लगाम घालून पहिला धडा देतो, नंतर तो त्याला अधिकाधिक शिकवू लागतो."
18) "ब्राम्हणा, अगदी त्याप्रमाणेच तथागत शिकाऊ माणसाला हाताशी धरतात. आणि त्याला पहिला पाठ असा देतात: 'बंधू, शीलवान हो आणि कर्तव्याच्या जाणीवेने स्वतःला संयमित कर. प्रतिमोक्षाचे नियम पाळीत जा."
19) "सदाचार संपन्न हो. क्षुद्र दोषातही भय आहे, हे ओळखून स्वतःचे वर्तन ठेव. विनयाचे परिपालन कर."
20) "हे सर्व तो शिकल्यानंतर लगेचच तथागत त्याला असा दुसरा पाठ देतात: "ये, श्रमणा! बंधू, डोळ्यांनी वस्तू पाहिली असता तिच्या बाह्य देखाव्याने अथवा तपशिलाने भारला जाऊ नकोस."
21) "संयमरहित इंद्रियाने, जसे की दृष्टीने रुपग्रहण करताना ज्या तृष्णा-वृत्ती पाण्याच्या पुराप्रमाणे माणसाच्या चित्ताला बुडवून टाकतात. त्या दुर्वृत्तींना दूर ठेवण्याचा सतत प्रयत्न करीत रहा. चक्षुरिंद्रियाविषयी सावधान रहा. चक्षुरिंद्रिये संयमित ठेव." Guard the sense of sight, win control over the sense of sight.
22) "इतर इंद्रियांबाबतही असाच निग्रह कर. जेव्हा कानाने एखादा आवाज ऐकतोस, नाकाने वास घेतोस, जिव्हेने रूची घेतोस, शरीराने वस्तूला स्पर्श करतोस त्यावेळी त्या वस्तूंच्या सामान्य दर्शनाने अथवा तपशिलाने मोहून जाऊ नकोस."
23) "शिष्यांनी असे इंद्रिय प्रभुत्व मिळविले की नंतर तथागत त्याला दुसरा असा पाठ देतात: 'श्रमणा ये. हात राखून खात जा. खाताना चित्त सावध राहू दे. केवळ एक खेळ किंवा शरीराचे चोचले अथवा वैयक्तिक शरीरसौष्ठव राखण्यासाठी म्हणून खाऊ नकोस; तर शरीरयष्टी ठीक राहावी, तिचे पोषण व्हावे, तिला इजा होऊ नये आणि श्रेष्ठ जीवन जगता यावे यासाठी अन्न भक्षण करावे. भोजनसमयी मनात सदोदित हा विचार असावा की, 'मी माझ्या पहिल्या वेदनांचा निग्रह करीत आहे. नव्या वेदना (feelings) उत्पन्न होऊ देणार नाही. माझी जीवनयात्रा निर्दोष आणि सुखपूर्ण होईल'."
24) "नंतर हे ब्राम्हणा, श्रमण अन्नभक्षणाचा निग्रह शिकला की तथागत त्याला पुढे असा पाठ देतात: 'श्रमणा, ये. जागृतीचा (सती) अभ्यास कर. दिवसा, चालता, बसता तू चित्तशुद्धीचा प्रयत्न कर. रात्रीच्या पहिल्या प्रहरीसुद्धा येरझारा करीत किंवा एका जागी बसून चित्तशुद्धीची साधना करीत रहा. दुसऱ्या प्रहरी उजव्या कुशीवर सिंहासारखा एक पाय दुसऱ्या पायावर ठेवून पडून रहा आणि सावध राहून बुद्धीपुरस्पर व एकाग्रतेने चित्तशुद्धीचा विचार कर. तिसऱ्या प्रहरी उठून आणि येरझारा करीत किंवा बसून आपले चित्त चित्तमलापासून परिशुद्ध कर."
25) "हे ब्राम्हणा, त्या श्रमणाचा जागृततेचा अभ्यास झाल्यावर तथागत त्याला दुसरा पाठ देतात तो असा: "श्रमणा, ये. जागरुकता आणि स्मृती (सम्यक जाणीव) यांनी युक्त हो. पुढे जाताना किंवा मागे येताना आत्मसंयम राखीत जा. पुढे किंवा मागे पाहताना, वाकताना किंवा विसावा घेताना, अंगात वस्त्रे घालताना किंवा वस्त्रे आणि भिक्षापात्र नेत असताना, खाताना, चघळताना, अन्न चावून व चव घेऊन खातांना, स्पर्श करताना, शरीरव्यापार(नित्यकर्मे) करताना, चालताना, उभे असताना, बसले असताना, पहुडलेले वा निद्रिस्त असताना किंवा जागे असताना, बोलताना किंवा मौन धारण केलेले असताना, सदैव स्मृतीयुक्त म्हणजेच जाणीवपूर्वक संयम राखीत जा." ...have yourself under control.
26) "नंतर हे ब्राम्हणा, त्या शिष्याला आत्मसंयम साधता आला, तर तथागत त्याला पुढील पाठ देतात: "श्रमणा, ये. एखादे एकांताचे स्थान शोधून; मग ते अरण्य असो, एखादा वृक्ष असो, पर्वतगृह असो, पर्वतगुंफा असो, स्मशानस्थान असो, आकाशाखालील मोकळी जागा असो अथवा गवत पेंढ्याच्या राशीजवळची जागा असो. असेच एखादे एकांत स्थान शोधून काढ आणि अन्नग्रहण केल्यानंतर आसन मांडी घालून शरीर ताठ ठेवून चार प्रकारच्या ध्यानांचा अभ्यास कर."
27) "हे ब्राम्हणा! जे श्रमणशिष्य आहेत, ज्यांनी मनोनिग्रह अद्यापही साधला नाही; पंरतु तो तसा साधण्याची ज्याला इच्छा आहे, त्यांना मी असे क्रमिक शिक्षण देतो."
28) "पंरतु ज्यांनी अर्हतपद प्राप्त केले आहे, ज्यांनी आसवांचा नाश केला आहे, ज्यांनी आपल्या जीवनाचा उद्देश साधला आहे, जे कृतकृत्य झाले आहेत, ज्यांनी आपल्या शिरावरील भार उतरवून दिला आहे, मोक्ष मिळवला आहे, ज्यानी भावबंधनाचा उच्छेद केला आहे, प्रज्ञेने जे विमुक्त झाले आहेत, त्यांना वरील अभ्यासक्रम आपले वर्तमान जीवन सुखपूर्ण आणि जागृकतेने संयमित राखण्यास उपकारक ठरतो."
29) तथागताचे हे भाषण ऐकून तो लेखापाल (accountant) ब्राम्हण मोग्गलान म्हणाला:
30) "परंतु गौतमा, मला हे सांग की, तुझे सर्व शिष्य अशा प्रकारची परिपूर्णता किंवा निर्वाण मिळवू शकतात काय? किंवा काहींना ते मिळविताना अपयश येते काय?"
31) "ब्राम्हणा, माझ्या काही श्रावकांना असा उपदेश केला असताना आणि त्याचा त्यांनी अभ्यास केला असताना काहींना निब्बाण साधता येते आणि काहींना ते साधता येत नाही."
32) "परंतु गौतमा, याचे कारण काय? तिथे ते निब्बाण आहे, इथे हा निब्बाणाकडे जाण्याचा मार्ग आहे. इथे श्रमण गौतमासारखा थोर गुरु आहे. मग ज्यांना तू असा उपदेश केला आहेस, शिक्षण दिले आहेस, त्यांच्यापैकी काहींनाच फक्त निब्बाण साध्य व्हावे व काहींना होऊ नये हे कसे?"
33) "ब्राम्हणा, त्या प्रश्नाचे तुला मी उत्तर देतो. परंतु प्रथम माझ्या एका प्रश्नाचे तुला योग्य वाटेल तसे उत्तर द्यावे लागेल. सांग, तुला राजगृहाचा रस्ता पूर्णपणे माहीत आहे काय?"
34) "होय; मला तो पूर्ण माहीत आहे."
35) "बरे. मग ह्या रस्त्यासंबंधी संपूर्ण माहिती दिली असता, एक मनुष्य चुकीचा मार्ग धरतो आणि पश्चिमेकडे चालू लागतो."
36) "नंतर दुसरा मनुष्य येतो, तो मार्गनिर्देश करण्याबाबत तुला विनंती करतो, तू त्याला त्याच सूचना करतोस, तो तुझ्या सूचनेप्रमाणे वागतो आणि सुरक्षितपणे राजगृहाला जाऊन पोहोचतो."
37) ब्राम्हण बोलू लागला, "त्याला मी काय करणार? फक्त मार्ग दाखविणे हे माझे काम आहे."
38) "ब्राम्हणा, मग मी काय करतो, हे तू ताडले असशीलच. तथागत फक्त मार्गच दाखवितात."
39) या सूक्तावरून स्पष्ट होते की, बुद्ध हा मोक्षाची आश्वासने देत नाही. तो फक्त मार्ग दाखवितो.
40) आणि मोक्ष म्हणजे काय?
41) महंमद आणि येशू ख्रिस्त यांच्या शिकवणुकीत मोक्ष म्हणजे प्रेषिताच्या मध्यस्थीने नरकात जाण्यापासून जीवाला वाचवणे.
42) बुद्धाच्या शिकवणुकीप्रमाणे मोक्ष म्हणजे निब्बाण (निर्वाण)! आणि निर्वाण म्हणजे रागलोभादि विकारांचा निग्रह.
43) अशा धम्मात मोक्षाचे वचनबद्ध आश्वासन कसे मिळणार?
2) साक्षात्कारी धर्म म्हणजे *'मी तुमचा निर्माता आहे, माझी पूजा करून आत्म्याला मोक्ष मिळवून द्या '* असे प्राणिमात्रास सांगणारा देवाचा संदेश.
3) हा संदेश बहुधा एखाद्या नियुक्त व्यक्तीच्या म्हणजे प्रेषितांच्या मार्फत पाठविलेला असतो. त्या संदेशाचा प्रेषिताला साक्षात्कार झालेला असतो. आणि प्रेषित लोकांना तो साक्षात्कार उघड करून सांगतो. मग त्याला धर्म असे म्हणतात.
4) *प्रेषिताचे काम म्हणजे त्याच्या धर्मावर श्रद्धा व विश्वास राखणा-यांचा मोक्ष-लाभ निश्चित करणे.*
5) धर्माशी इमान राखणा-यांचा मोक्ष म्हणजे, जर ते प्रेषिताला देवदूत मानीत असतील आणि त्याने आणलेल्या देवाच्या आज्ञा पाळीत असतील तर त्यांची नरकातील पाठवणीपासून सुटका करणे.
6) *तथागत बुद्व आपण स्वतः प्रेषित किंवा देवदूत आहोत, असला अधिकार कधीच सांगत नसे* आणि असे कोणी मानल्यास त्याचे खंडण करीत असे.
7) अधिक महत्त्वाचा मुद्दा म्हणजे तथागत बुद्धांचा धम्म *हा एक शोध होता*. आणि म्हणून जे धर्म साक्षात्कारी म्हणून समजले जातात त्यापासून तो अगदी वेगळा समजला पाहिजे. (A more important point than this is that his religion is a discovery. As such it must be sharply distinguished from a religion which is called Revelation.)
8). तथागत बुद्धांचा धम्म हा एक शोध आहे, असे म्हणण्याचे कारण *पृथ्वीवरील मानवी जीवनाच्या सखोल अभ्यासातून तो उद्भवलेला आहे. ज्या स्वाभाविक प्रवृत्तीत मनुष्य जन्म घेतो, त्यांच्या क्रिया-प्रक्रिया आणि इतिहास व परंपरा ह्यांच्यामुळे त्यांना मिळालेले इष्टानिष्ट वळण ह्यांच्या संशोधनाचा परिणाम म्हणजे बुद्ध धम्म.*
9) सर्व प्रेषित मोक्षाचे आश्वासन देतात. मोक्षाचे आश्वासन न देणारा तथागत बुद्ध हा एक *गुरु* (teacher) आहे. *मोक्षदाता आणि मार्गदाता यांमध्ये त्याने स्पष्टपणे भेद केला आहे.* एक मोक्ष देणारा आहे, तर दुसरा केवळ मार्ग दाखविणारा आहे.
10) भगवान बुद्ध हा केवळ *मार्गदाता* होता. मुक्ती ही ज्याची त्याने आपल्या श्रमाने मिळवावयाची आहे.
11) आपले हे मत, *मोग्गलान* ह्या ब्राम्हणाला खालील सूक्तात भगवान बुद्धाने स्पष्ट करून सांगितले आहे.
12) एकदा भगवान *श्रावस्तीत मिगार मातेच्या पूर्वाराम प्रासादात* (storeyed house of Migara's mother) उतरले होते.
13) तर मोग्गलान हा *लेखापाल (हिशेब ठेवणारा)* ब्राम्हण तथागतांजवळ आला आणि स्नेहाने अभिवादन करून त्यांच्या बाजूला बसला. कुशलक्षेम विचारल्यावर तो गणक मोग्गलान तथागताला म्हणाला:
14) "श्रमण गौतमा, ज्याप्रमाणे माणसाला या प्रासादाचे, वाड्याचे दर्शन क्रमशः होते. पाऊल पुढे पडते, क्रमशः पुढील मार्ग दिसतो. हळूहळू पाय-या चढून शेवटची पायरी येते, त्याप्रमाणे आम्हा ब्राम्हणांचे शिक्षण क्रमश: घडते, म्हणजेच आमचे वेदाध्ययन घडते."
15) "श्रमण गौतमा, ज्याप्रमाणे अंकगणनेत आणि धनुर्विद्येत पायरी पायरीने प्रशिक्षण व प्रगती होते, त्याप्रमाणेच आम्हा ब्राम्हणांची आपल्या शिक्षणक्रमात क्रमशः प्रगती होते."
16) "जेव्हा आम्ही शिकवणी देतो तेव्हा शिष्याला एकी एक, दुरकी कोण, तिरकी तीन चौके चार असे शंभरापर्यत पाढे शिकवतो. गौतमा, आता सांग तुझ्या धम्मामध्ये अशाच तऱ्हेने प्रगतीशील शिक्षण तुझ्या शिष्यांना मिळते काय?"
17) "होय. असेच शिक्षण मिळते, ब्राम्हणा. एखाद्या कुशल अश्व-प्रशिक्षक पुरुषाचे उदाहरण घेऊ. तो प्रथम जातीवंत घोडा घेऊन त्याला लगाम घालून पहिला धडा देतो, नंतर तो त्याला अधिकाधिक शिकवू लागतो."
18) "ब्राम्हणा, अगदी त्याप्रमाणेच तथागत शिकाऊ माणसाला हाताशी धरतात. आणि त्याला पहिला पाठ असा देतात: 'बंधू, शीलवान हो आणि कर्तव्याच्या जाणीवेने स्वतःला संयमित कर. प्रतिमोक्षाचे नियम पाळीत जा."
19) "सदाचार संपन्न हो. क्षुद्र दोषातही भय आहे, हे ओळखून स्वतःचे वर्तन ठेव. विनयाचे परिपालन कर."
20) "हे सर्व तो शिकल्यानंतर लगेचच तथागत त्याला असा दुसरा पाठ देतात: "ये, श्रमणा! बंधू, डोळ्यांनी वस्तू पाहिली असता तिच्या बाह्य देखाव्याने अथवा तपशिलाने भारला जाऊ नकोस."
21) "संयमरहित इंद्रियाने, जसे की दृष्टीने रुपग्रहण करताना ज्या तृष्णा-वृत्ती पाण्याच्या पुराप्रमाणे माणसाच्या चित्ताला बुडवून टाकतात. त्या दुर्वृत्तींना दूर ठेवण्याचा सतत प्रयत्न करीत रहा. चक्षुरिंद्रियाविषयी सावधान रहा. चक्षुरिंद्रिये संयमित ठेव." Guard the sense of sight, win control over the sense of sight.
22) "इतर इंद्रियांबाबतही असाच निग्रह कर. जेव्हा कानाने एखादा आवाज ऐकतोस, नाकाने वास घेतोस, जिव्हेने रूची घेतोस, शरीराने वस्तूला स्पर्श करतोस त्यावेळी त्या वस्तूंच्या सामान्य दर्शनाने अथवा तपशिलाने मोहून जाऊ नकोस."
23) "शिष्यांनी असे इंद्रिय प्रभुत्व मिळविले की नंतर तथागत त्याला दुसरा असा पाठ देतात: 'श्रमणा ये. हात राखून खात जा. खाताना चित्त सावध राहू दे. केवळ एक खेळ किंवा शरीराचे चोचले अथवा वैयक्तिक शरीरसौष्ठव राखण्यासाठी म्हणून खाऊ नकोस; तर शरीरयष्टी ठीक राहावी, तिचे पोषण व्हावे, तिला इजा होऊ नये आणि श्रेष्ठ जीवन जगता यावे यासाठी अन्न भक्षण करावे. भोजनसमयी मनात सदोदित हा विचार असावा की, 'मी माझ्या पहिल्या वेदनांचा निग्रह करीत आहे. नव्या वेदना (feelings) उत्पन्न होऊ देणार नाही. माझी जीवनयात्रा निर्दोष आणि सुखपूर्ण होईल'."
24) "नंतर हे ब्राम्हणा, श्रमण अन्नभक्षणाचा निग्रह शिकला की तथागत त्याला पुढे असा पाठ देतात: 'श्रमणा, ये. जागृतीचा (सती) अभ्यास कर. दिवसा, चालता, बसता तू चित्तशुद्धीचा प्रयत्न कर. रात्रीच्या पहिल्या प्रहरीसुद्धा येरझारा करीत किंवा एका जागी बसून चित्तशुद्धीची साधना करीत रहा. दुसऱ्या प्रहरी उजव्या कुशीवर सिंहासारखा एक पाय दुसऱ्या पायावर ठेवून पडून रहा आणि सावध राहून बुद्धीपुरस्पर व एकाग्रतेने चित्तशुद्धीचा विचार कर. तिसऱ्या प्रहरी उठून आणि येरझारा करीत किंवा बसून आपले चित्त चित्तमलापासून परिशुद्ध कर."
25) "हे ब्राम्हणा, त्या श्रमणाचा जागृततेचा अभ्यास झाल्यावर तथागत त्याला दुसरा पाठ देतात तो असा: "श्रमणा, ये. जागरुकता आणि स्मृती (सम्यक जाणीव) यांनी युक्त हो. पुढे जाताना किंवा मागे येताना आत्मसंयम राखीत जा. पुढे किंवा मागे पाहताना, वाकताना किंवा विसावा घेताना, अंगात वस्त्रे घालताना किंवा वस्त्रे आणि भिक्षापात्र नेत असताना, खाताना, चघळताना, अन्न चावून व चव घेऊन खातांना, स्पर्श करताना, शरीरव्यापार(नित्यकर्मे) करताना, चालताना, उभे असताना, बसले असताना, पहुडलेले वा निद्रिस्त असताना किंवा जागे असताना, बोलताना किंवा मौन धारण केलेले असताना, सदैव स्मृतीयुक्त म्हणजेच जाणीवपूर्वक संयम राखीत जा." ...have yourself under control.
26) "नंतर हे ब्राम्हणा, त्या शिष्याला आत्मसंयम साधता आला, तर तथागत त्याला पुढील पाठ देतात: "श्रमणा, ये. एखादे एकांताचे स्थान शोधून; मग ते अरण्य असो, एखादा वृक्ष असो, पर्वतगृह असो, पर्वतगुंफा असो, स्मशानस्थान असो, आकाशाखालील मोकळी जागा असो अथवा गवत पेंढ्याच्या राशीजवळची जागा असो. असेच एखादे एकांत स्थान शोधून काढ आणि अन्नग्रहण केल्यानंतर आसन मांडी घालून शरीर ताठ ठेवून चार प्रकारच्या ध्यानांचा अभ्यास कर."
27) "हे ब्राम्हणा! जे श्रमणशिष्य आहेत, ज्यांनी मनोनिग्रह अद्यापही साधला नाही; पंरतु तो तसा साधण्याची ज्याला इच्छा आहे, त्यांना मी असे क्रमिक शिक्षण देतो."
28) "पंरतु ज्यांनी अर्हतपद प्राप्त केले आहे, ज्यांनी आसवांचा नाश केला आहे, ज्यांनी आपल्या जीवनाचा उद्देश साधला आहे, जे कृतकृत्य झाले आहेत, ज्यांनी आपल्या शिरावरील भार उतरवून दिला आहे, मोक्ष मिळवला आहे, ज्यानी भावबंधनाचा उच्छेद केला आहे, प्रज्ञेने जे विमुक्त झाले आहेत, त्यांना वरील अभ्यासक्रम आपले वर्तमान जीवन सुखपूर्ण आणि जागृकतेने संयमित राखण्यास उपकारक ठरतो."
29) तथागताचे हे भाषण ऐकून तो लेखापाल (accountant) ब्राम्हण मोग्गलान म्हणाला:
30) "परंतु गौतमा, मला हे सांग की, तुझे सर्व शिष्य अशा प्रकारची परिपूर्णता किंवा निर्वाण मिळवू शकतात काय? किंवा काहींना ते मिळविताना अपयश येते काय?"
31) "ब्राम्हणा, माझ्या काही श्रावकांना असा उपदेश केला असताना आणि त्याचा त्यांनी अभ्यास केला असताना काहींना निब्बाण साधता येते आणि काहींना ते साधता येत नाही."
32) "परंतु गौतमा, याचे कारण काय? तिथे ते निब्बाण आहे, इथे हा निब्बाणाकडे जाण्याचा मार्ग आहे. इथे श्रमण गौतमासारखा थोर गुरु आहे. मग ज्यांना तू असा उपदेश केला आहेस, शिक्षण दिले आहेस, त्यांच्यापैकी काहींनाच फक्त निब्बाण साध्य व्हावे व काहींना होऊ नये हे कसे?"
33) "ब्राम्हणा, त्या प्रश्नाचे तुला मी उत्तर देतो. परंतु प्रथम माझ्या एका प्रश्नाचे तुला योग्य वाटेल तसे उत्तर द्यावे लागेल. सांग, तुला राजगृहाचा रस्ता पूर्णपणे माहीत आहे काय?"
34) "होय; मला तो पूर्ण माहीत आहे."
35) "बरे. मग ह्या रस्त्यासंबंधी संपूर्ण माहिती दिली असता, एक मनुष्य चुकीचा मार्ग धरतो आणि पश्चिमेकडे चालू लागतो."
36) "नंतर दुसरा मनुष्य येतो, तो मार्गनिर्देश करण्याबाबत तुला विनंती करतो, तू त्याला त्याच सूचना करतोस, तो तुझ्या सूचनेप्रमाणे वागतो आणि सुरक्षितपणे राजगृहाला जाऊन पोहोचतो."
37) ब्राम्हण बोलू लागला, "त्याला मी काय करणार? फक्त मार्ग दाखविणे हे माझे काम आहे."
38) "ब्राम्हणा, मग मी काय करतो, हे तू ताडले असशीलच. तथागत फक्त मार्गच दाखवितात."
39) या सूक्तावरून स्पष्ट होते की, बुद्ध हा मोक्षाची आश्वासने देत नाही. तो फक्त मार्ग दाखवितो.
40) आणि मोक्ष म्हणजे काय?
41) महंमद आणि येशू ख्रिस्त यांच्या शिकवणुकीत मोक्ष म्हणजे प्रेषिताच्या मध्यस्थीने नरकात जाण्यापासून जीवाला वाचवणे.
42) बुद्धाच्या शिकवणुकीप्रमाणे मोक्ष म्हणजे निब्बाण (निर्वाण)! आणि निर्वाण म्हणजे रागलोभादि विकारांचा निग्रह.
43) अशा धम्मात मोक्षाचे वचनबद्ध आश्वासन कसे मिळणार?
Comments
Post a Comment