2. बिंबिसार राजाचा उपदेश

भगवान बुद्ध आणि त्यांचा धम्म~

लेखक: डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर

*********************

प्रथम खंड- "बोधिसत्त्व हे बुद्ध कसे झाले"
*********************
भाग दुसरा- कायमचा संसारत्याग

Book I, Part II - Renunciation Forever

*********************

2. बिंबिसार राजाचा उपदेश  

King Bimbisara and His Advice
***********************

1) दुसऱ्या दिवशी तो उठला आणि भिक्षापात्र घेऊन भिक्षेकरिता शहरात जाण्यासाठी निघाला. फार मोठा जमाव त्यावेळी त्याच्याभोवती जमला.

2) त्यावेळी मगधाधिपती श्रेणीय बिंबिसार राजाने राजवाड्याच्या बाहेर लोकांचा तो प्रचंड जनसमुदाय पाहिला आणि त्याने हे एवढे लोक जमण्याचे कारण काय याची विचारणा केली; तेव्हा एका राजसेवकाने त्याला पुढीलप्रमाणे हकीकत सांगितली:

3) "ज्याच्याबद्दल ब्राम्हणांनी असे भविष्य वर्तविले होते की, 'हा एकतर उच्चतम ज्ञान प्राप्त करुन घेईल किंवा या पृथ्वीचा सम्राट होईल'; तोच हा शाक्यांच्या राजाचा पुत्र आहे, जो आता संन्याशी बनलेला आहे. त्यालाच पाहण्यासाठी लोक गर्दी करीत आहेत.

4) हे ऐकून आणि त्याचा अर्थ मनात ओळखून राजा त्या सेवकाला लगेच म्हणाला की, "जा, तो कुणीकडे जात आहे ते पाहून मला येऊन सांग." तो सेवक राजाची आज्ञा होताच त्या राजपुत्राच्या मागोमाग जाऊ लागला.

5) स्थिर नेत्रांनी, आपल्या पुढील केवळ जोखडभर अंतरापर्यंतच पाहात (seeing only a yoke's length), शरीराचे अवयव आणि मनात भरकटणारे विचार कह्यात ठेवून तो याचकश्रेष्ठ सावकाश आणि मोजून पावले टाकीत हळू आवाजात भिक्षा मागत चालला होता.

6) मिळेल ती भिक्षा स्वीकारुन तो पर्वताच्या एका निवांत कोपऱ्यात जाऊन बसला; आणि तेथे अन्नसेवन करुन तो पांडव टेकडीवर चढून गेला.

7) लोध्रवृक्षांनी दाटलेल्या आणि मयुरांच्या केकारवांनी निनादलेल्या त्या अरण्यात रक्तरंगाची वस्त्रे धारण केलेला तो मानवजातीचा सूर्य पूर्वदिशेच्या पर्वतांवरील सकाळच्या सूर्यासारखा तळपू लागला.

8 ) याप्रमाणे त्याला लक्षपूर्वक पाहिल्यावर, त्या राजसेवकांनी राजाला सर्व हकीकत सांगितली: आणि राजाने जेव्हा ती ऐकली, तेव्हा अति आदराने आणि मोजकाच लवाजमा घेऊन तो स्वतः तिकडे जाण्यास निघाला.

9) पर्वताप्रमाणे धिप्पाड असा तो राजा टेकडी चढून गेला.

10) त्या ठिकाणी आसनस्थ आणि जितेंद्रिय (subdued senses) असा तेजस्वी गौतम त्याच्या दृष्टीस पडला. जणू काही तो पर्वत हलत असून स्वतः गौतम हा त्या पर्वताचे शिखर आहे, असा त्याला भास झाला.

11) शारिरीक सौंदर्य आणि पूर्ण मनःशांती (tranquility) यामुळे वैशिष्ट्यपूर्ण दिसणाऱ्या गौतमाला त्या नराधिपतीने पाहिले आणि आश्चर्यचकित होऊन प्रेमपूर्ण आदरभावाने (affectionate regard) तो त्याच्याजवळ गेला.

12) बिंबिसाराने मोठ्या आदराने त्याच्याजवळ जाऊन त्याच्या शरीरस्वास्थाविषयी विचारपूस केली. आणि गौतमाने तितक्याच ममत्वाने आपले मन स्वस्थ व शरीर सर्व व्याधींपासून मुक्त असल्याची खात्री दिली. (health of mind and freedom from all ailments)

13) त्यानंतर तो राजा खडकाच्या स्वच्छ पृष्ठभागावर बसला आणि आपल्या मनःस्थितीची कल्पना देण्याच्या हेतूने तो म्हणाला:

14) "बाळा, तुझ्या कुटुंबाशी माझी दृढ मैत्री आहे. ती वंशपरंपरागत असून तिची दृढता चांगली सिद्ध झालेली आहे. म्हणूनच तुला काही सांगावे अशी इच्छा माझ्या मनात निर्माण झाली आहे. माझे प्रेमाचे शब्द तू नीट ऐक."

15) "सूर्यापासून ज्याचा प्रारंभ झाला आहे असा तुझा वंश, नवतारुण्य, डोळ्यांना भुरळ घालणारे सौंदर्य याचा मी जेव्हा विचार करतो तेव्हा मला आश्चर्य वाटते की, या सर्व गोष्टींशी इतका विसंगत असा, राजोपभोगापेक्षा सर्वस्वी संन्याशाचे जीवन जगण्याचा हा तुझा निर्धार तुझ्या मनात कसा निर्माण झाला?"

16) "तुझ्या अवयवांना रक्तचंदनाचा सुगंधच योग्य आहे. रक्तवर्णाची ही जाडीभरडी वस्रे त्यांना शोभत नाहीत. या तुझ्या हाताने प्रजाजनांचे रक्षण करावे; दुसऱ्याने दिलेले अन्न धारण करणे त्याला शोभत नाही."

17) "म्हणून सौजन्यशील युवका, जर तुला तुझ्या वडिलांचे राज्य नको असेल, तर माझ्या अर्ध्या राज्याचा तू औदार्याने स्वीकार कर."

18) "या प्रमाणे तू केलेस तर तुझ्या आप्तस्वकीयांना दुःखाचे कारण उरणार नाही. कालांतराने सार्वभौम सत्तादेखील अखेरीस धीरगंभीर (tranquil mind) अशा पुरुषाच्या आश्रयासाठी धाव घेते. म्हणून या बाबतीत तू मला उपकृत कर. सज्जनांच्या सहाय्यामुळे सज्जनांचा उत्कर्ष जास्त प्रभावी ठरतो."

19) "परंतु तुझ्या वंशाभिमानामुळे जर तुला माझ्याविषयी विश्वास वाटत नसेल, तर अगणित अशा सज्ज असलेल्या सैन्यात आपल्या धनुष्य-बाणांसह सामील हो. आणि मला मित्र मानून आपल्या शत्रूंना जिंकण्याचा प्रयत्न कर."

20) "म्हणून तू यापैकी एका गोष्टीचा स्वीकार कर. 'धर्म, संपत्ती आणि सुख' यांच्या नियमांना अनुसरुन तू वाग. प्रेम आणि इतर गुण यांना तू अनुसर. जीवनाची ही तीन उद्दिष्टे आहेत. जेव्हा माणसे मरतात तेव्हा या जगापुरता त्यांचा अंत होतो."

21) "म्हणून जीवनाच्या या तीन उद्दिष्टांना अनुसरुन त्यांची फलप्राप्ती करुन घेण्यास तुझे हे व्यक्तिमत्व कारणीभूत होऊ दे. असे म्हणतात की धर्म, संपत्ती, सुख यांची ज्या वेळी संपूर्ण प्राप्ती होते त्याच वेळी मानवी जीवनाचा हेतू पूर्ण होतो."

22) "धनुष्याची दोरी खेचण्यास लायक असलेले हे तुझे दोन बलवान बाहू निरुपयोगी राहू देऊ नकोस. ते ही पृथ्वीच काय पण त्रैलोक्य जिंकण्यास अधिक समर्थ आहेत."

23) "मी तुला हे प्रेमामुळे सांगत आहे; सत्ता किंवा उद्धटपणामुळे नव्हे. तुझा हा याचकवेष पाहून माझे मन अनुकंपेने भरुन आले आहे आणि मी अश्रू ढाळीत आहे."

24) "याचकाचे जीवन जगू इच्छिणाऱ्या गौतमा, नामवंत अशा तुझ्या वंशाला साजेसे तुझे सौंदर्य वार्धक्य येऊन नष्ट होण्यापूर्वी, वेळ गेली नाही तोपर्यंत, आताच सर्व सुखांचा उपभोग घे."

25) "वृद्ध मनुष्य धर्माने पुण्य मिळवू शकतो. सुखोपभोगाच्या दृष्टीने वृध्दापकाळ असहाय्य असतो. म्हणून असे म्हणतात की, सुखे ही तरुणांसाठी असतात, संपत्ती मध्यमवयीन लोकांसाठी असते आणि धर्म वृद्धांसाठी असतो."

26) "आजच्या या जगात यौवन हे धर्म व संपत्ती यांचा शत्रू आहे-- आपण स्वतःला सुखोपभोगापासून दूर ठेवण्याचा कितीही प्रयत्न केला तरी आपण त्यांना टाळू शकत नाही. म्हणून जिथे जिथे सुखे सापडतील तिथे तिथे तुझ्या यौवनाने त्यांचा उपभोग घ्यावा."

27) "वृद्धत्वाची प्रवृत्ती चिंतनाकडे असते. ते गंभीर आणि शांत राहण्याच्या बाबतीत तत्पर असते. फारसे सायास न करता अपरिहार्यपणे ते विकारविरहित होते. लज्जा हेही त्याचे कारण आहे."

28) "म्हणून चंचल, बाह्य वस्तूंकडेच आकर्षित होणाऱ्या, निष्काळजी, उतावळ्या आणि दूरदृष्टी नसलेल्या यौवनाच्या फसव्या कालखंडामधून बाहेर पडल्यावर लोक अरण्यातून सुरक्षितपणे सुटका झालेल्या माणसाप्रमाणे सुटकेचा निःश्वास टाकतात."

29) "म्हणून अविचारी आणि भ्रामक असा हा यौवनाचा चंचल काल जाऊ दे. आपल्या आयुष्यातील पूर्व भागातील वर्षे सुखाकरीता राखून ठेवलेली असतात. इंद्रियांच्या आसक्तीपासून आपण त्यांना दूर ठेवू शकत नाही."

30) "किंवा धर्म हे जर खरोखर तुझे ध्येय असेल तर यज्ञ कर (offer sacrifices). यज्ञ करुन सर्वोच्च अशा स्वर्गात आरोहन करणे ही तुझ्या कुटुंबाची अतिप्राचीन अशी प्रथा आहे."

31) "मोठमोठ्या ऋषींनी जे ध्येय आत्मक्लेशाने (self- mortification) गाठले, त्याच ध्येयाची प्राप्ती, सुवर्णकंकणांनी ज्यांचे हात भरलेले असत आणि ज्यांचे विविधरंगी मुकुट रत्नांच्या प्रकाशामुळे चकाकत असत अशा राजर्षींनी यज्ञाच्या (sacrifice) मार्गाने करुन घेतली आहे."

🌷☘🌿🌸🌷🌸🌿☘🌷
***********************

क्रमश: .....

रोज वाचा, "बुद्ध आणि त्यांचा धम्म"

पुढील भागात:

३. गौतमाचे बिंबिसारास उत्तर (पूर्वार्ध)

*********************