2. भिक्खू आणि तपस्वी

भगवान बुद्ध आणि त्यांचा धम्म
~लेखक: डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर
*************************
पाचवा खंड- संघ
Book V- The Sangh
*************************
भाग दुसरा- भिक्खू: बुद्धाची भिक्खूविषयी संकल्पना
Part II- The Bhikkhu: the Buddha's Conception of Him
*************************
2. भिक्खू आणि तपस्वी
The Bhikkhu and the Ascetic
************************

1) *भिक्खू म्हणजे तपस्वी काय?* याचे उत्तर "नाही." असे आहे.

2) स्वतः बुद्धांनीच निग्रोध नावाच्या परिव्राजकाबरोबर झालेल्या संवादात या प्रश्नाचे नकारात्मक उत्तर दिले आहे.

3) एकदा बुद्ध *राजगृहाजवळील गृध्रकूटावर* राहात होते. त्यावेळी *उदुंबरीका राणीच्या* उद्यानामध्ये राहणाऱ्या पुष्कळशा परिव्राजकांमध्ये *निग्रोध* नावाचा एक परिव्राजक होता.

4) त्या सुमारास भगवंत गृध्रकूटावरून उतरून *सुमगंधा नदीच्या* काठावर, ज्या ठिकाणी मोरांना दाणे घालीत, तिथे मोकळ्या हवेत येरझारा करीत होते. त्या वेळी निग्रोधाने भगवंतांना येरझारा घालताना पाहिले. तेव्हा तो आपल्या परिव्राजक अनुयायांना म्हणाला, कृपा करून शांत रहा. श्रमण गौतम सुमगंधेच्या तीरावर आहेत. त्याच्या सांगण्यावरून सर्व परिव्राजक स्तब्ध राहिले.

5) नंतर भगवंत परिव्राजक निग्रोधाजवळ गेले. निग्रोध त्यांस म्हणाला, "भगवंत, या. मी आपले स्वागत करतो. आपण येथे आगमन करण्याचा निश्चय करण्यापूर्वी पुष्कळच विचार केला असावा. ह्या इथे सिद्ध असलेल्या आसनावर आपण बसावे."

6) पुढे केलेल्या आसनावर भगवंत स्थानापन्न झाले. निग्रोध भगवंतापेक्षा एका ठेंगण्या आसनावर त्यांच्याच बाजूला बसला.

7) नंतर निग्रोध भगवंतांना म्हणाला, *"श्रमण गौतम आमच्या ह्या चमूत आले आहेत. म्हणून मी त्यांस एक प्रश्न विचारतो. भगवंतांचा धर्म काय? आपल्या शिष्यांना ते काय धर्मविनय शिकवितात? आणि असे भगवंतांनी आत्मसुखप्राप्ती शिकवलेले शिष्य कशाला शरण जातात? त्यांच्या सदाचरणाची मुख्य तत्त्वे कोणती?"*

8). "हे निग्रोध, ज्यांचा दृष्टीकोन, निष्ठा आणि श्रद्धा भिन्न आहेत त्या आपल्या शिष्यांना आत्मसुखप्राप्तीसाठी मी काय शिकवितो? त्यांचे अंतिम शरण्य काय आणि त्यांची सदाचरणाची मुख्य तत्वे कोणती? हे विनाभ्यास, विनाशिक्षण समजणे कठीण आहे."

9) "परंतु हे निग्रोध, तू आपल्या स्वतःच्या सिद्धांताविषयी आणि खडतर जीवननिष्ठेविषयी मला प्रश्न विचार. आत्मपीडेपासून काय साधते आणि काय साधत नाही याविषयी मला प्रश्न कर."

10) यावर निग्रोध भगवंतांना म्हणाला, *"तथागत, आम्ही आत्मक्लेशाचे तप करतो. आमच्या मते आत्मक्लेश अत्यावश्यक आहेत, म्हणून आम्ही त्यांचा स्वीकार करतो. त्यापासून काय साधते आणि काय साधत नाही हे सांगा."*

11) "निग्रोध, कल्पना कर की, एक परिव्राजक वस्त्ररहित फिरतो आहे. त्याला काही विशिष्ट वाईट सवयी आहेत. तो आपले हात चाटतो, आपल्याकडे येणा-यांना मान देत नाही. त्याच्यासाठी मुद्दाम आणलेले किंवा तयार केलेले तो काहीच घेत नाही. आमंत्रणे स्वीकारीत नाही. ज्यात अन्न शिजविले आहे त्या भांड्यातले, उंबरठ्याच्या आत ठेवलेले, उखळातले, काट्याकुट्यावरचे, जात्यातले वगैरे काही घेत नाही; त्याप्रमाणेच एकत्र भोजन करीत असलेल्या दोन माणसांचे, गर्भवती स्त्रीचे, बाळंतिणीजवळचे, संभुक्त स्त्रीजवळचे, दुष्काळातले, कुत्रा जवळ असला तर तेथले, ज्या ठिकाणी माशा फणफणत आहेत तेथले अन्न तो स्वीकारीत नाही; मत्स्य, मांस, तीव्र मादक पेये, किंवा पेज घेत नाही असा तो परिव्राजक असेल. तो कदाचित एकाच घरचे मागणारा, एकच घास खाणारा, किंवा दोन घरी मागणारा, दोन घास खाणारा; सात घरी मागणारा, सात घास खाणारा असेल. तो एक-दोन अथवा सात दानांवर उपजीविका करीत असेल, तो प्रतिदिवशी एकदाच किंवा दोन दिवसातून एकदा, किंवा सात दिवसांतून एकदा अन्नभक्षण करीत असेल. अशा रीतीने नियमाप्रमाणे अर्ध्या अर्ध्या महिन्याच्या अंतराने अन्नसेवन करण्याची त्याची पद्धत असेल, तो शाक अथवा वनात उगवणारे तांदूळ, अथवा निवार बीजे, अथवा चामड्याचे तुकडे, अथवा आटा, अथवा भाताचा कोंडा, भाताचे पीठ, अथवा कणी, अथवा तेलबीजे, अथवा गवत अथवा गाईचे शेण, अथवा रानातील वाऱ्याने पडलेली फळे, फुले खाऊन तो राहात असेल. तो जाडेभरडे तागाचे कापड, अथवा प्रेतावरून फेकून दिलेल्या चिंध्या अथवा तिरीटा झाडाची वल्कले, अथवा काळविटाची कातडी, अथवा कुशतंतू, अथवा मनुष्य-केसापासून अथवा घोड्याच्या केसापासून बनविलेली कांबळी, अथवा घुबडाच्या पिसांपासून बनविलेले कपडे वापरीत असेल, त्याला डोक्याचे व दाढीचे केस उपटून काढण्याची सवय जडलेली असेल, तो सदैव उभा राहणारा, टाचांवर बसणारा आणि टाचांवर बसूनच पुढे सरकण्याचे श्रम करणारा, काट्याच्या अथवा लोखडांच्या मेखांच्या बिछान्यावर पहुडणारा, लाकडी फळीवर अथवा जमिनीवर एकाच कुशीवर झोपणारा असेल, तो मळ आणि धूळ धारण करणारा, उघड्यावर राहणारा, वाटेल तेथे बसणारा, कसेही खाणारा, पेय न पिणारा किंवा केवळ थंडपाणी पिणारा आणि सकाळ, दुपार सांयकाळ स्नान करणारा असा तो असेल."

12) "हे सर्व करणाऱ्याने, हे निग्रोध, त्याने आत्मक्लेशाचे व्रत पाळले किंवा नाही, यापैकी तुम्ही काय मानणार?" *"भगवंत, या सर्व गोष्टी त्याने केल्या तर आत्मक्लेशाचे तप त्याने पूर्ण केले असे आम्ही मानणार!"*

13) "हे निग्रोधा! ह्या आत्मक्लेशाचे तप करणारा माझ्या मते अनेक परीने कलंकित झालेला असतो."

14) "भगवंत, कलंकित कसा?"

15) "निग्रोध, जेव्हा परिव्राजक एखाद्या तपाचे व्रत धरतो, तेव्हा त्यायोगेच संतुष्ट होऊन, आपले ध्येय साधले आहे असे तो मानू लागतो; आणि निग्रोधा, हाच परिव्राजकाला जडणारा दोष आहे."

16) "आणि निग्रोधा, जेव्हा परिव्राजक तपाचे व्रत धरतो, तेव्हा स्वतःला उच्च समजून दुसऱ्यांचा तिरस्कार करू लागतो. हा सुद्धा परिव्राजकीय आचरणातील कलंक आहे."

17) "निग्रोधा, आणि जेव्हा परिव्राजक तपाचे व्रत घेतो तेव्हा तो त्या व्रताने, त्या तपाच्या कल्पनेने उन्मत्त आणि मोहित होऊन निष्काळजी बनतो, हासुद्धा एक कलंकच आहे."

18) "निग्रोधा, जेव्हा तपस्वी परिव्राजक तपाचे व्रत धरतो, तेव्हा त्या योगाने त्याला देणग्या, कीर्ती मिळते, लोकांचे लक्ष त्याच्याकडे लागते. तो आत्मसंतुष्ट होऊन आपले ध्येय मिळाले आहे असे मानू लागतो. हाही परिव्राजकातील कलंकच आहे."

19) "अशा देणग्या, कीर्ती आणि लोकांची नजर आपल्याकडे ओढून घेतल्याने तो परिव्राजक स्वतःला मोठा समजून दुसऱ्याचा द्वेष करू लागतो, हा सुद्धा परिव्राजकाचा दोष आहे."

20) "आणि पुन्हा, हे निग्रोध, दान, देणग्या आणि कीर्ती मिळविल्यावर आणि लोकांचे लक्ष आपल्याकडे वेधून घेतल्यानंतर तो उन्मत्त बनून निष्काळजी होतो. हा सुद्धा तपस्व्यामधला कलंक होय."

21) "आणि पुन्हा, हे निग्रोधा, जेव्हा तपस्वी आपल्या साधनेला प्रारंभ करतो किंवा जेव्हा एखादे व्रत स्वीकारतो तेव्हा अन्नाअन्नात भेद करू लागतो. तो म्हणतो, हे मला योग्य आहे, ते मला योग्य नाही. त्याला जे अयोग्य वाटते त्याचा तो बुद्धिपुरस्सर निषेध करतो. आणि ज्याला जे अन्न योग्य वाटते त्यासंबंधी त्याला लोभ वाटतो. त्याने तो मोहित होतो. त्याचीच तो हाव धरतो. ह्या प्रकारच्या अन्नात काही धोका नाही, हानिकारकता नाही असे मानून तो त्याचा उपभोग घेतो. हाही तपस्व्याच्या ठायीचा कलंक होय."

22) "आणि पुन्हा, हे निग्रोधा, दान, धर्म, कीर्ती, लोकप्रियता, मान यांच्या लोभामुळे तो असा विचार करतो की, 'राजा मला मान देईल, माझा सन्मान करील. त्याचे कर्मचारी, क्षत्रिय, ब्राम्हण, गृहस्थ आणि मोठमोठे आचार्यही मला मान देतील.' हाही तपस्व्याच्या ठायीचा कलंक आहे."

23) "आणि हे निग्रोध, पुन्हा तो तपस्वी एखाद्या संन्याशी अथवा ब्राम्हणासंबंधी कुरकुरू लागतो की, 'तो अमुक मनुष्य सर्व प्रकारच्या अन्नावर आपली उपजीविका करतो. तो कंदमुळे, फळ, शाक आणि धान्य, बी, बिया, जात्यासारख्या आपल्या जबड्याने चघळतो. तरीसुद्धा लोक त्याला पवित्र मानतात.' (दुसऱ्यांना तिरस्करणीय मानण्याची वृत्ती) हा सुद्धा तपस्व्यांच्या ठायी कलंक आहे.

24) "आणि हे निग्रोधा, पुन्हा ज्या वेळी तो तपस्वी एखाद्या श्रमणाचा, ब्राम्हणाचा लोक दानधर्माने मानसन्मान करतात त्या वेळी म्हणतो, सुखोपभोग करणाऱ्या ह्या माणसाचा लोक सन्मान करीत आहेत. दानधर्म करून त्याची पूजा करीत आहेत, आणि मी खरोखर खडतर तप आचरीत असता मला मात्र मान देत नाहीत; दानधर्म करून माझी पूजा करीत नाहीत. अशा रीतीने तो मत्सराधीन होतो आणि लोकांसंबंधी कुरकुर करू लागतो. हा सुद्धा तपस्व्याच्या ठायी कलंक आहे."

25) "आणि हे निग्रोधा, तो तपस्वी रहस्यमय गूढता धारण करतो. तुम्हाला अमुक एक मान्य आहे काय असा आपण प्रश्न केला असता ते अमान्य असूनही तो ते मान्य आहे असे म्हणतो, आणि मान्य असूनही अमान्य आहे असे म्हणतो. अशा रीतीने तो बुद्धिपुरस्सर असत्य भाषण करतो. हाही त्या तपस्व्याच्या ठायीचा कलंक आहे."

26) "आणि हे निग्रोधा, पुन्हा तो तपस्वी क्रोधाधीन होण्याचा आणि शत्रुत्व धरण्याचा संभव आहे. हाही त्या तपस्व्याच्या ठायीचा कलंकच आहे."

27) "आणि हे निग्रोधा, पुन्हा तो तपस्वी ढोंगी आणि फसवा, त्याप्रमाणेच मत्सरी आणि कृपण बनण्याचा संभव आहे. तो कपटी, कावेबाज, निर्दय, पोकळ डौली होतो. दुसऱ्यासंबंधी दुष्ट वासना बाळगून तो त्यांच्या आहारी जातो. भ्रामक मते मनाशी बाळगून दैवी तर्कातील सिद्धांतावर तो श्रद्धा ठेवू लागतो. आपल्या अनुभवांना चुकीचा अर्थ चिकटवू लागतो. लोभी बनून त्यागभावना विसरू लागतो. हाही त्या तपस्व्याच्या ठायीचा कलंक आहे."

28) "निग्रोधा, ह्या सर्व गोष्टी तप आणि आत्मक्लेश ह्यांच्या मार्गातील कलंक आहेत असे तुला वाटत नाही काय?"

29) "होय भगवान! तप आणि आत्मक्लेशाच्या मार्गातील हे सर्व कलंकच आहेत. ह्यापैकी एखाद्याच कलंकाने काय, परंतु सर्वच्या सर्वच कलंकांनी तपस्वी दूषित होण्याचा संभव आहे!"

30) भिक्खूंनी हे कलंक आपल्याला जडू देता कामा नये.