3. धर्माचे प्रयोजन आणि धम्माचे प्रयोजन

भगवान बुद्ध आणि त्यांचा धम्म
~लेखक: डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर
*************************
चवथा खंड- धर्म (Religion) आणि धम्म
Book IV- Religion and Dhamma
*************************
भाग पहिला- बुद्धांचे त्यांच्या धम्मात स्थान
Part I- His Place in His Dhamma
*************************
3. धर्माचे प्रयोजन आणि धम्माचे प्रयोजन
Purpose of Religion and Purpose of Dhamma
*************************

1) धर्माचे प्रयोजन, उद्देश काय? धम्माचे प्रयोजन, उद्देश काय? ती प्रयोजने एकच आहेत का भिन्न आहेत.

2) या दोन्ही प्रश्नांची उत्तरे बुद्धांच्या सुनक्खत आणि पोट्ठपाद या ब्राम्हणांबरोबर झालेल्या संवादात आढळतात.

3) एकदा भगवान मल्लांच्या अनुपिय ह्या नगरात राहात होते.

4) त्या प्रसंगी एके दिवशी अगदी सकाळी चीवरे धारण करून, हातात भिक्षापात्र व दुसरे चीवर घेऊन त्यांनी भिक्षाटनासाठी नगरात प्रवेश केला.

5) रस्यात त्यांना असे वाटले की, भिक्षेसाठी इतक्या सकाळी जाणे योग्य नव्हे, म्हणून ते परिव्राजक भग्गवा याच्या आश्रमात त्याला भेटण्यास गेले.

6) तथागतांना पाहून भग्गवा उठला आणि अभिवादन करून म्हणाला, "भगवान, या आसनावर बसावे."

7) भगवान बसल्यावर भग्गवा एका लहान आसनावर बसला आणि भगवंतांना म्हणाला,

8). "काही दिवसांपूर्वी सुनक्खत्त लिच्छवी मजकडे येऊन म्हणाला, 'मी अलीकडे तथागतांचे शिष्यत्व सोडले असून त्यांचा शिष्य म्हणून त्यांच्याकडे राहात नाही.' सुनक्खत्ताचे म्हणणे खरे आहे काय?"

9) तथागतांनी उत्तर दिले, "होय. सुनक्खत्त लिच्छवी जे म्हणतो ते खरे आहे."

10) (तथागत पुढे म्हणाले,) "सुनक्खत्त मला म्हणाला, 'मी तथागतांचे शिष्यत्व सोडत असून यापुढे मी आपला अनुयायी राहणार नाही.' त्यानंतर त्याला मी विचारले, "सुनक्खत्त, तू माझ्याबरोबर राहा आणि माझा शिष्य हो, असे मी कधी तरी तुला म्हणालो होतो काय?"

11) "सुनक्खत्ताने मला उत्तर दिले, "नाही, तुम्ही कधीच तसे मला सांगितले नाही."

12) "मी त्याला विचारले, 'आणि तू तरी असे कधी म्हणाला होतास काय की, शिष्य म्हणून मी तथागतांच्या छत्राखाली राहीन?"

13) "नाही, भगवान नाही."

14) "नंतर मी त्याला विचारले, 'जर मी तुला सांगितले नव्हते आणि तूही विचारले नव्हतेस तर मग सोडून जाण्याची भाषा तू करतोस याचा अर्थ काय? वेड्या, यात दोष तुझा की माझा?"

15) "पण भगवान, आपण सामान्य माणसाच्या शक्तीबाहेरील असे चमत्कार मला करून दाखवित नाही." सुनक्खत्त बोलला.

16) "अरे सुनक्खत्ता, मी तुला असे कधी तरी म्हटले होते काय की, तू मला गुरु म्हणून स्वीकार कर आणि मी तुझ्यासाठी असामान्य चमत्कार करून दाखवीन."

17) "नाही, भगवान, तुम्ही असे कधीच आश्वासन दिले नव्हते."

18) "तू कधी तरी आपला असा विचार मजपाशी व्यक्त केला होतास काय? की, 'मी भगवंताचे शिष्यत्व स्वीकारीन. कारण तसे केल्यास ते माझ्यासाठी असामान्य चमत्कार करून दाखवितील."

19) "नाही, भगवान, नाही."

20) "जर मी तसे बोललो नसेन आणि तूही तसा बोलला नसशील, तर वेड्या माणसा, मला सोडून जाण्याच्या तुझ्या भाषेचा अर्थ काय? तुला असे वाटते काय की, माझ्या धम्माचे प्रयोजन असामान्य चमत्कार करून दाखविणे अथवा न दाखविणे हा आहे? माझ्या धम्माचा उद्देश, *जो त्या धम्मानुसार आचरण करतो तो आपल्या दुःखाचा नाश करू शकतो* हा नाही काय?"

21) "भगवान, असामान्य चमत्कार करून दाखवा अथवा दाखवू नका. तथागतांच्या धम्माचा उद्देश धम्मानुसार जो आचरण करतो त्याच्या दुःखाचा परिहार होऊ शकतो हा आहे."

22) "सुनक्खत्त, जर धम्माच्या उद्देशाच्या दृष्टीने पाहता असामान्य चमत्कार केले, न केले तरी त्याचे महत्त्व नाही, तर मग तुला चमत्कार प्रदर्शनाचे एवढे महत्त्व का वाटते? पाहा मूर्ख माणसा, ह्या सर्व प्रकारात दोष तुझ्याकडेच येतो."

23) "तथागत, परंतु आपण मला वस्तुजातीचा आरंभ कसा झाला याचा साक्षात्कार घडवीत नाही."

24) "सुनक्खत्ता, मी तुला कधी तरी असे म्हटले होते काय, की तू माझा शिष्य हो आणि तुला मी वस्तुजातीच्या आरंभाचा साक्षात्कार घडवीन?"

25) "नाही, तथागत नाही."

26) "किंवा तू तरी मला असे कधी म्हणाला होतास काय, की तुम्ही मला वस्तुजातीच्या आरंभाचा साक्षात्कार घडवा. म्हणजे मी तुमचा शिष्य बनेन."

27) "नाही, भगवान, नाही."

28) "जर मीही तुला तसे आश्वासन दिले नव्हते आणि तूही तशी मागणी केली नव्हतीस, मग हे वेड्या माणसा, मला सोडून जाण्याची भाषा करतोस याचा अर्थ काय? माणसाचे पाप नाहीसे करण्यासाठी वस्तुजातीच्या आरंभाचा साक्षात्कार घडविणे अथवा न घडविणे हे माझ्या धम्माचे प्रयोजन आहे, असे तुला वाटते काय? माझ्या धम्माचे उद्देश जो त्या धम्मानुसार आचरण करतो तो आपल्या दुःखाचा परिहार करू शकतो हे नव्हे काय?"

29) "भगवान, वस्तुजातीच्या आरंभाचा साक्षात्कार घडविला अथवा न घडविला तरी तो तथागतांच्या धम्माचा उद्देश नाही. तथागतांच्या धम्माचे उद्देश जो त्या धम्मानुसार आचरण करील तो आपल्या दुःखाचा परिहार करू शकतो हे आहे."

30) "सुनक्खत्त, जर धम्माच्या उद्देशाच्या दृष्टीने वस्तुजातीच्या आरंभाचा साक्षात्कार घडविला वा न घडविला हे जर महत्वाचे नाही तर मग तुला तरी त्या साक्षात्काराची आवश्यकता काय आहे?"

31) ह्या संवादावरून स्पष्ट होते की, धर्म (Religion) ह्या कल्पनेत वस्तुजातीच्या आरंभाचा साक्षात्कार (revealing the beginning of things) याला महत्त्व आहे, धम्माच्या कल्पनेत ते नाही.