7. प्रज्ञा, न्याय आणि सत्संगती
भगवान बुद्ध आणि त्यांचा धम्म
~लेखक: डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर
*************************
चवथा खंड- धर्म (Religion) आणि धम्म
Book IV- Religion and Dhamma
*************************
भाग तिसरा- बौद्ध जीवनमार्ग
Part III- Buddhist Way of Life
*************************
7. प्रज्ञा, न्याय आणि सत्संगती
On Wisdom, Justice and Good Company
*************************
~लेखक: डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर
*************************
चवथा खंड- धर्म (Religion) आणि धम्म
Book IV- Religion and Dhamma
*************************
भाग तिसरा- बौद्ध जीवनमार्ग
Part III- Buddhist Way of Life
*************************
7. प्रज्ञा, न्याय आणि सत्संगती
On Wisdom, Justice and Good Company
*************************
1) *"शहाणे, समजदार व ज्ञानी व्हा, न्यायी व्हा, आणि सत्संगती, चांगली संगत धरा."* Be wise, be just and choose good company.
2) *हा बौद्ध जीवनमार्ग आहे*
3) जो मनुष्य काय वर्ज्य करावे, टाळावे हे तुम्हाला दाखवतो, जो तुमच्या दोषांबद्दल तुम्हांला वाक्ताडन करतो आणि जो बुद्धिमान आहे अशा सुजाण माणसाच्या मागून, ज्याप्रमाणे गुप्त धन दाखविणाऱ्या माणसामागून तुम्ही जाता त्याप्रमाणे तुम्ही जात रहा. अशा सत्पुरुषांचे अनुयायित्व हे तुमचे वाईट करणार नाही. भले करील.
4) जो चुकल्यास रागे भरतो; जो शिकवतो, अनुचित करण्याचा प्रतिबंध करतो असा व्यक्ती सुजनांना प्रिय आणि दुर्जनांना अप्रिय वाटतो.
5) पापी आणि नीच मनुष्याची संगत करू नका. सदाचारी लोकांशी मैत्री करा. सर्वोत्तम लोकांशी मैत्री करा.
6) जो धर्मामृताचे सेवन करतो त्याचे मन गंभीर असते आणि जीवन सुखी असते. सज्जन हे श्रेष्ठ व्यक्तीने उपदेशिलेल्या धर्माने आनंद पावतात.
7) पाटकार माळी कालव्यातून आपल्या इच्छेप्रमाणे पाण्याला वळण देतो, बाणाकार बाणाला नीट वळवितो, सुतार लाकडाच्या ओंडक्याला वळण देतो, त्याप्रमाणे शहाणे लोक स्वतःला नियमानुसार वागण्याचे वळण देतात.
8). ज्याप्रमाणे भरभक्कम कातळ (Solid Rock) हा वाऱ्याने कंप पावत नाही; त्याप्रमाणे शहाणी माणसे निंदा अथवा स्तुतीने विचलित होत नाहीत.
9) ज्याप्रमाणे खोल आणि स्थिर असलेले तळे शांत दिसते त्याप्रमाणे धम्म श्रवणानंतर शहाणी माणसे शांत, गंभीर बनतात.
10) सत्पुरुष कोणत्याही परिस्थितीत दक्षतेने चालतात. ते इच्छातृप्तीच्या निमित्ताने बोलत नसतात. *सुखाचा स्पर्श होवो अथवा दुःखाचा स्पर्श होवो ते कधीही आनंदाने उन्नत झालेले किंवा निराशेने पछाडलेले दिसत नाहीत.*
11) जोपर्यंत पापाची घडी भरलेली नाही तोपर्यंत मूर्ख माणसाला पाप हे मधासारखे गोड वाटते. परंतु जेव्हा पाप पक्व होते तेव्हा मूर्ख माणसाला दुःखात बुडून जावे लागते.
12) मूर्ख माणसाला आपण पाप, चुकीचे कृत्य केव्हा करीत आहोत हे कळत नाही; परंतु दुष्ट मनुष्य मात्र आपल्याच दुष्कृत्याने अग्नीप्रमाणे जळत असतो.
13) जो जागा आहे त्याला रात्र प्रदीर्घ वाटते. जो थकलेला आहे त्याला एक मैलाचा पल्ला लांबलचक वाटतो. ज्याला धम्माचे ज्ञान नाही अशा मूर्खाला जीवनही प्रदीर्घ वाटते.
14) जीवनप्रवाशाला स्वतःहून श्रेष्ठ किंवा स्वतःच्या योग्यतेची व्यक्ती भेटली नाही तर त्याने निग्रहाने एकलेपणानेच प्रवास करावा. परंतु मूर्खाचा सहवास मात्र कधीही करू नये.
15) ही माझी दौलत, हे माझे पुत्र, ह्या विचाराने मूर्ख मनुष्याला सारखी पीडा होत असते. तो स्वतःचाच स्वामी नसतो; तर मग स्वतःच्या दौलतीचा आणि पुत्रांचा स्वामी तो कसा होणार?
16) मूर्ख ज्या प्रमाणात स्वतःचा मूर्खपणा ओळखतो, त्या प्रमाणात तो शहाणा असतो; परंतु जो मूर्ख स्वतःला शहाणा समजतो तो खरोखर पुरा मूर्ख होय.
17) मूर्ख मनुष्याला आयुष्यभर सत्संगती लाभली तरी ज्याप्रमाणे पळीला आमटीची चव कळत नाही (as little as spoon perceives the taste of soup) त्याप्रमाणे त्याला लाभलेल्या सत्संगतीचे सत्य समजत नाही.
18) बुद्धिमान माणसाला एक पळभर शहाण्या माणसाचा सहवास लाभला तरी ज्याप्रमाणे जिभेला आमटीची चव कळते त्याप्रमाणे त्याला तत्काळ सत्संगतीचे सत्य कळून आल्याशिवाय राहणार नाही.
19) अल्पबुद्धीचे, समज कमी असलेले मूर्ख (fools of poor understanding) हे स्वतःचेच शत्रू असतात; कारण ते दुष्कृत्ये करतात आणि त्याची कटू फळे त्यांना कधीतरी चाखावी लागतात.
20) ज्या कर्माबद्दल पश्चात्ताप करावा लागतो आणि ज्याचे फळ रडत भोगावे लागते ते कर्म नीट झाले नाही असेच समजावे.
21) जे कर्म केले असता पश्चात्ताप करावा लागत नाही. आणि ज्याचे फळ आनंदाने भोगता येते, ते कर्म चांगल्या रीतीने झाले आहे असे समजावे.
22) जोपर्यंत दुष्कर्माचे फळ भोगावे लागत नाही तोपर्यंत मूर्खाला ते मधासारखे गोड वाटते; परंतु ते कर्म जेव्हा पक्व होते तेव्हा मूर्खाला दुःख भोगावे लागते.
23) दुष्कर्म सर्वांना माहित झाले की ते दुःखात पर्यवसित होते आणि ते करणाऱ्या मूर्खाचे सुदैव नष्ट होते. फार काय कधी ते त्याचा अंतही करते.
24) मूर्खाला खुशाल खोटी प्रसिद्धी, भिक्खूंमध्ये अग्रमान, विहारात स्वामित्व, लोकांमध्ये सन्मान याची खुशाल हाव धरू द्या.
25) केस पिकले म्हणून काही मनुष्य वडील, ज्येष्ठ ठरत नाही. त्याचे वय कितीही होऊ द्या. त्याला लोक पोकळ डौलाचा म्हातारा म्हणूनच म्हणणार (old- and- vain).
26) जो सत्यवान, सदगुणी, कारुणिक, संयमी, नेमस्त (with moderation), शुद्धाचरणी आणि शहाणा आहे त्यालाच लोक ज्येष्ठ समजतात.
27) कितीही बहुभाषी असला, वर्णाने कितीही सुंदर असला तरीही जो मत्सरी, कृपण, अप्रामाणिक आहे तो सन्मानास व आदरास पात्र ठरत नाही.
28) ज्याच्या ठिकाणी हे सर्व दुर्गुण नाहीत, ज्याचे दुर्गुणाचे आमूलाग्र उच्चाटन झालेले असते, जो द्वेषमुक्त आणि शहाणा असतो तोच सन्माननीय होय.
29) जो सत् (योग्य) आणि असत् (अयोग्य) यात भेद करतो, जो स्वतः विद्वान असून इतरांना मार्ग दर्शवितो, जो स्वतः धम्मरक्षक असून हिंसेऐवजी बुद्धीने आणि धम्माच्या पद्धतीने मार्गदर्शन करतो त्यालाच न्यायी व्यक्ती म्हणतात.
30) फार बोलतो एवढ्यावरूनच कोणीही विद्वान ठरत नाही. *जो धैर्यशील (patient) आहे, जो द्वेष आणि भय यांच्यापासून मुक्त झाला आहे तोच पंडित होय.*
31) फार बोलतो एवढ्यावरुनच कोणी धम्माचा आधारस्तंभ ठरत नाही. जरी माणसाचे ज्ञान अल्प असले तरी जो धम्माला साक्षात पाहतो, जो धम्माची कधीही हेळसांड करीत नाही तोच धम्माचा आधारस्तंभ असतो.
32) माणसाला दूरदर्शी, शहाणा, संयमी सहचारी भेटला तर त्याने त्याचा सहवास करावा. त्याच्याबरोबर आल्या संकटावर मात करावी, आनंदाने परंतु विचारीपणाने त्याची संगत धरावी.
33) जर माणसाला दूरदृष्टीचा, शहाणा, संयमी सोबती लाभला नाही तर त्याने जसा एखादा राजा जिंकलेला प्रदेश मागे सोडून गजराजाप्रमाणे एकटाच पुढे जातो, त्याप्रमाणे त्याने आपला जीवनपथ एकट्यानेच आक्रमावा.
34) एकान्त पत्करला; परंतु मूर्खाची संगत नको. पाप करू नये आणि अगदी थोडक्याच इच्छा ठेवून वनगजाप्रमाणे एकटेच आपला जीवनपथ आक्रमित राहावे.
35) प्रसंग पडेल तर मित्र सुखदायक आहेत. कोणत्याही निमित्ताने केली तरी मौज करणे (enjoyment) सुखदायक आहे. कोणत्याही कारणाने केले असेल, तरी सत्कर्म हे सुखदायक आहे. मरणाची घडी जवळ आली असताना सत्कर्म सुखदायक आहे. दुःखाचा त्याग सुखदायक आहे.
36) जगात मातेची अवस्था सुखकर आहे; पित्याची अवस्था सुखकर आहे. श्रमणाची अवस्था सुखकर आहे.
37) *वार्धक्यातही टिकणारा सदगुण सुखदायक आहे. खोलवर मुळे जाऊन दृढ झालेली श्रद्धा सुखकर आहे. ज्ञानार्जन सुखदायक आहे. पाप टाळणे सुखदायक आहे.*
(Pleasant is virtue lasting to old age, pleasant is a faith firmly rooted; pleasant is attainment of intelligence, pleasant is avoiding of sins.)
38) मूर्खाचा सहवास दीर्घकाळ दुःख देतो. शत्रूच्या सोबतीप्रमाणे मूर्खाची सोबत दुःखदायक आहे. आप्तेष्टांच्या भेटीप्रमाणे सतसंगतीही सुखकर आहे.
39) म्हणून माणसाने शहाण्या, बुद्धीमान, विद्वान, शिक्षित, क्षमाशील, कर्तव्यदक्ष श्रेष्ठाच्या मार्गाने जावे. ज्याप्रमाणे चंद्र नक्षत्रांच्या मार्गाने जातो त्याप्रमाणे अशा प्रज्ञावान सुजनांचे अनुयायी व्हावे.
40) डामडौल, प्रीती आणि आसक्ती ह्यांच्या उपभोगांची कास धरू नका. ज्याच्या ठिकाणी कळकळ व गांभीर्य आहे त्याच्या वाट्याला पुरेसा आनंद येतो. (He who is earnest obtains ample joy.)
41) आंतरिक तळमळीने विद्वान (learned) जेव्हा अंगच्या गर्वाचा निरास करतो तेव्हा तो शहाणपणाच्या एकाहून एक उंच अशा शिखरावर चढून मूर्खाकडे पाहत असतो. दुःखापासून विमुक्त झालेल्या माणसांना पाहात असतो, त्याप्रमाणेच दुःखात मग्न असलेल्या जनसंमर्दाकडे दृष्टिक्षेप करीत असतो.
42) अविचारी माणसांत गंभीर व विवेकशील, निद्रिस्तांत जागृत असा तो शहाणा मनुष्य दुबळ्यांना मागे सारून पुढे सरत असतो.
2) *हा बौद्ध जीवनमार्ग आहे*
3) जो मनुष्य काय वर्ज्य करावे, टाळावे हे तुम्हाला दाखवतो, जो तुमच्या दोषांबद्दल तुम्हांला वाक्ताडन करतो आणि जो बुद्धिमान आहे अशा सुजाण माणसाच्या मागून, ज्याप्रमाणे गुप्त धन दाखविणाऱ्या माणसामागून तुम्ही जाता त्याप्रमाणे तुम्ही जात रहा. अशा सत्पुरुषांचे अनुयायित्व हे तुमचे वाईट करणार नाही. भले करील.
4) जो चुकल्यास रागे भरतो; जो शिकवतो, अनुचित करण्याचा प्रतिबंध करतो असा व्यक्ती सुजनांना प्रिय आणि दुर्जनांना अप्रिय वाटतो.
5) पापी आणि नीच मनुष्याची संगत करू नका. सदाचारी लोकांशी मैत्री करा. सर्वोत्तम लोकांशी मैत्री करा.
6) जो धर्मामृताचे सेवन करतो त्याचे मन गंभीर असते आणि जीवन सुखी असते. सज्जन हे श्रेष्ठ व्यक्तीने उपदेशिलेल्या धर्माने आनंद पावतात.
7) पाटकार माळी कालव्यातून आपल्या इच्छेप्रमाणे पाण्याला वळण देतो, बाणाकार बाणाला नीट वळवितो, सुतार लाकडाच्या ओंडक्याला वळण देतो, त्याप्रमाणे शहाणे लोक स्वतःला नियमानुसार वागण्याचे वळण देतात.
8). ज्याप्रमाणे भरभक्कम कातळ (Solid Rock) हा वाऱ्याने कंप पावत नाही; त्याप्रमाणे शहाणी माणसे निंदा अथवा स्तुतीने विचलित होत नाहीत.
9) ज्याप्रमाणे खोल आणि स्थिर असलेले तळे शांत दिसते त्याप्रमाणे धम्म श्रवणानंतर शहाणी माणसे शांत, गंभीर बनतात.
10) सत्पुरुष कोणत्याही परिस्थितीत दक्षतेने चालतात. ते इच्छातृप्तीच्या निमित्ताने बोलत नसतात. *सुखाचा स्पर्श होवो अथवा दुःखाचा स्पर्श होवो ते कधीही आनंदाने उन्नत झालेले किंवा निराशेने पछाडलेले दिसत नाहीत.*
11) जोपर्यंत पापाची घडी भरलेली नाही तोपर्यंत मूर्ख माणसाला पाप हे मधासारखे गोड वाटते. परंतु जेव्हा पाप पक्व होते तेव्हा मूर्ख माणसाला दुःखात बुडून जावे लागते.
12) मूर्ख माणसाला आपण पाप, चुकीचे कृत्य केव्हा करीत आहोत हे कळत नाही; परंतु दुष्ट मनुष्य मात्र आपल्याच दुष्कृत्याने अग्नीप्रमाणे जळत असतो.
13) जो जागा आहे त्याला रात्र प्रदीर्घ वाटते. जो थकलेला आहे त्याला एक मैलाचा पल्ला लांबलचक वाटतो. ज्याला धम्माचे ज्ञान नाही अशा मूर्खाला जीवनही प्रदीर्घ वाटते.
14) जीवनप्रवाशाला स्वतःहून श्रेष्ठ किंवा स्वतःच्या योग्यतेची व्यक्ती भेटली नाही तर त्याने निग्रहाने एकलेपणानेच प्रवास करावा. परंतु मूर्खाचा सहवास मात्र कधीही करू नये.
15) ही माझी दौलत, हे माझे पुत्र, ह्या विचाराने मूर्ख मनुष्याला सारखी पीडा होत असते. तो स्वतःचाच स्वामी नसतो; तर मग स्वतःच्या दौलतीचा आणि पुत्रांचा स्वामी तो कसा होणार?
16) मूर्ख ज्या प्रमाणात स्वतःचा मूर्खपणा ओळखतो, त्या प्रमाणात तो शहाणा असतो; परंतु जो मूर्ख स्वतःला शहाणा समजतो तो खरोखर पुरा मूर्ख होय.
17) मूर्ख मनुष्याला आयुष्यभर सत्संगती लाभली तरी ज्याप्रमाणे पळीला आमटीची चव कळत नाही (as little as spoon perceives the taste of soup) त्याप्रमाणे त्याला लाभलेल्या सत्संगतीचे सत्य समजत नाही.
18) बुद्धिमान माणसाला एक पळभर शहाण्या माणसाचा सहवास लाभला तरी ज्याप्रमाणे जिभेला आमटीची चव कळते त्याप्रमाणे त्याला तत्काळ सत्संगतीचे सत्य कळून आल्याशिवाय राहणार नाही.
19) अल्पबुद्धीचे, समज कमी असलेले मूर्ख (fools of poor understanding) हे स्वतःचेच शत्रू असतात; कारण ते दुष्कृत्ये करतात आणि त्याची कटू फळे त्यांना कधीतरी चाखावी लागतात.
20) ज्या कर्माबद्दल पश्चात्ताप करावा लागतो आणि ज्याचे फळ रडत भोगावे लागते ते कर्म नीट झाले नाही असेच समजावे.
21) जे कर्म केले असता पश्चात्ताप करावा लागत नाही. आणि ज्याचे फळ आनंदाने भोगता येते, ते कर्म चांगल्या रीतीने झाले आहे असे समजावे.
22) जोपर्यंत दुष्कर्माचे फळ भोगावे लागत नाही तोपर्यंत मूर्खाला ते मधासारखे गोड वाटते; परंतु ते कर्म जेव्हा पक्व होते तेव्हा मूर्खाला दुःख भोगावे लागते.
23) दुष्कर्म सर्वांना माहित झाले की ते दुःखात पर्यवसित होते आणि ते करणाऱ्या मूर्खाचे सुदैव नष्ट होते. फार काय कधी ते त्याचा अंतही करते.
24) मूर्खाला खुशाल खोटी प्रसिद्धी, भिक्खूंमध्ये अग्रमान, विहारात स्वामित्व, लोकांमध्ये सन्मान याची खुशाल हाव धरू द्या.
25) केस पिकले म्हणून काही मनुष्य वडील, ज्येष्ठ ठरत नाही. त्याचे वय कितीही होऊ द्या. त्याला लोक पोकळ डौलाचा म्हातारा म्हणूनच म्हणणार (old- and- vain).
26) जो सत्यवान, सदगुणी, कारुणिक, संयमी, नेमस्त (with moderation), शुद्धाचरणी आणि शहाणा आहे त्यालाच लोक ज्येष्ठ समजतात.
27) कितीही बहुभाषी असला, वर्णाने कितीही सुंदर असला तरीही जो मत्सरी, कृपण, अप्रामाणिक आहे तो सन्मानास व आदरास पात्र ठरत नाही.
28) ज्याच्या ठिकाणी हे सर्व दुर्गुण नाहीत, ज्याचे दुर्गुणाचे आमूलाग्र उच्चाटन झालेले असते, जो द्वेषमुक्त आणि शहाणा असतो तोच सन्माननीय होय.
29) जो सत् (योग्य) आणि असत् (अयोग्य) यात भेद करतो, जो स्वतः विद्वान असून इतरांना मार्ग दर्शवितो, जो स्वतः धम्मरक्षक असून हिंसेऐवजी बुद्धीने आणि धम्माच्या पद्धतीने मार्गदर्शन करतो त्यालाच न्यायी व्यक्ती म्हणतात.
30) फार बोलतो एवढ्यावरूनच कोणीही विद्वान ठरत नाही. *जो धैर्यशील (patient) आहे, जो द्वेष आणि भय यांच्यापासून मुक्त झाला आहे तोच पंडित होय.*
31) फार बोलतो एवढ्यावरुनच कोणी धम्माचा आधारस्तंभ ठरत नाही. जरी माणसाचे ज्ञान अल्प असले तरी जो धम्माला साक्षात पाहतो, जो धम्माची कधीही हेळसांड करीत नाही तोच धम्माचा आधारस्तंभ असतो.
32) माणसाला दूरदर्शी, शहाणा, संयमी सहचारी भेटला तर त्याने त्याचा सहवास करावा. त्याच्याबरोबर आल्या संकटावर मात करावी, आनंदाने परंतु विचारीपणाने त्याची संगत धरावी.
33) जर माणसाला दूरदृष्टीचा, शहाणा, संयमी सोबती लाभला नाही तर त्याने जसा एखादा राजा जिंकलेला प्रदेश मागे सोडून गजराजाप्रमाणे एकटाच पुढे जातो, त्याप्रमाणे त्याने आपला जीवनपथ एकट्यानेच आक्रमावा.
34) एकान्त पत्करला; परंतु मूर्खाची संगत नको. पाप करू नये आणि अगदी थोडक्याच इच्छा ठेवून वनगजाप्रमाणे एकटेच आपला जीवनपथ आक्रमित राहावे.
35) प्रसंग पडेल तर मित्र सुखदायक आहेत. कोणत्याही निमित्ताने केली तरी मौज करणे (enjoyment) सुखदायक आहे. कोणत्याही कारणाने केले असेल, तरी सत्कर्म हे सुखदायक आहे. मरणाची घडी जवळ आली असताना सत्कर्म सुखदायक आहे. दुःखाचा त्याग सुखदायक आहे.
36) जगात मातेची अवस्था सुखकर आहे; पित्याची अवस्था सुखकर आहे. श्रमणाची अवस्था सुखकर आहे.
37) *वार्धक्यातही टिकणारा सदगुण सुखदायक आहे. खोलवर मुळे जाऊन दृढ झालेली श्रद्धा सुखकर आहे. ज्ञानार्जन सुखदायक आहे. पाप टाळणे सुखदायक आहे.*
(Pleasant is virtue lasting to old age, pleasant is a faith firmly rooted; pleasant is attainment of intelligence, pleasant is avoiding of sins.)
38) मूर्खाचा सहवास दीर्घकाळ दुःख देतो. शत्रूच्या सोबतीप्रमाणे मूर्खाची सोबत दुःखदायक आहे. आप्तेष्टांच्या भेटीप्रमाणे सतसंगतीही सुखकर आहे.
39) म्हणून माणसाने शहाण्या, बुद्धीमान, विद्वान, शिक्षित, क्षमाशील, कर्तव्यदक्ष श्रेष्ठाच्या मार्गाने जावे. ज्याप्रमाणे चंद्र नक्षत्रांच्या मार्गाने जातो त्याप्रमाणे अशा प्रज्ञावान सुजनांचे अनुयायी व्हावे.
40) डामडौल, प्रीती आणि आसक्ती ह्यांच्या उपभोगांची कास धरू नका. ज्याच्या ठिकाणी कळकळ व गांभीर्य आहे त्याच्या वाट्याला पुरेसा आनंद येतो. (He who is earnest obtains ample joy.)
41) आंतरिक तळमळीने विद्वान (learned) जेव्हा अंगच्या गर्वाचा निरास करतो तेव्हा तो शहाणपणाच्या एकाहून एक उंच अशा शिखरावर चढून मूर्खाकडे पाहत असतो. दुःखापासून विमुक्त झालेल्या माणसांना पाहात असतो, त्याप्रमाणेच दुःखात मग्न असलेल्या जनसंमर्दाकडे दृष्टिक्षेप करीत असतो.
42) अविचारी माणसांत गंभीर व विवेकशील, निद्रिस्तांत जागृत असा तो शहाणा मनुष्य दुबळ्यांना मागे सारून पुढे सरत असतो.
Comments
Post a Comment