7. ब्राम्हण आणि तथागत बुद्ध

भगवान बुद्ध आणि त्यांचा धम्म
~लेखक: डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर
*************************
सहावा खंड- बुद्ध आणि त्यांचे समकालीन
Book VI- He and His Contemporaries
*************************
भाग दुसरा- बुद्धांचे विरोधक व शत्रू
Part II- His Enemies
*************************
7. ब्राम्हण आणि तथागत बुद्ध
Brahmins and the Buddha
*************************

(7.i)

1) एकदा पुष्कळ भिक्खूंसमवेत तथागत कोशलदेशात परिभ्रमण करीत असता ते थून नामक ब्राम्हणग्रामात जाऊन पोहोचले.

2) थून गावातील ब्राम्हण गृहस्थांच्या कानांवर बातमी आली की, श्रमण गौतम आपल्या गावातील शेतात येऊन पोहोचले आहेत.

3) ब्राम्हण गृहस्थ स्वभावाने लोभी, असत्य मताचे आणि अश्रद्ध होते.

4) ते म्हणाले, "जर श्रमण गौतम ह्या गावात प्रवेश करतील व दोन तीन दिवस वास्तव्य करतील तर सर्व ग्रामस्थ त्यांचे उपासक बनतील. मग ब्राम्हण धर्माला आधार राहणार नाही. ह्यासाठी त्यांच्या ग्रामप्रवेशाला प्रतिबंध केला पाहिजे."

5) गावात प्रवेश करण्यापूर्वी नदी ओलांडावी लागे. तथागतांना प्रतिबंध करण्यासाठी त्या ब्राम्हणांनी नदीतल्या सर्व होड्या किनाऱ्यापासून काढून घेतल्या आणि पूल आणि बांध निरुपयोगी करुन टाकले.

6) त्यांनी एक सोडून इतर सर्व विहिरींत पालापाचोळा भरला आणि पाणवठे, आरामगृहे आणि पडव्या झाकून अदृश्य केल्या.

7) तथागतांना त्यांची ही दुष्कृत्ये समजली आणि त्यांची दया येऊन भिक्खू वर्गासह त्यांनी नदी पार केली आणि मार्ग कापीत ते थून ब्राम्हणग्रामी येऊन पोहचले.

8). तथागत सडक सोडून एका बाजूस झाडाखाली जाऊन बसले. त्या वेळी पुष्कळ स्त्रिया पाणी घेऊन तथागतांच्या जवळून जात होत्या.

9) त्या गावाने निश्चय केला होता की, श्रमण गौतम तिथे आले तरी त्यांचे आगतस्वागत करायचे नाही आणि जर ते एखाद्या घरी गेले तर त्यांना किंवा त्यांच्या शिष्यांना अन्न किंवा पाणी द्यायचे नाही.

10) एका ब्राम्हणाची दासी पाण्याचा घडा घेऊन जात असता तिच्या नजरेस तथागत आणि भिक्खू पडले. ते थकलेले व तहानलेले आहेत हे जाणून ती भाविक दासी त्यांना पाणी देणार होती.

11) ती मनाशी म्हणाली की, "जरी गावाच्या लोकांनी श्रमण गौतमाचे स्वागत करु नये किंवा त्यांना काही देऊ नये असे ठरवले तरी ह्या पुण्यक्षेत्र व दानपात्र लोकांना पाहून (supreme fields of merit and worthy recipients of meritorious giving) त्यांना थोडे पाणी देऊन माझ्या मुक्तीचा पाया जर मी घातला नाही तर मी दुःखातून कशी बरे मुक्त होऊ शकेन?"

12) "काय वाटेल ते होवो, ह्या गावाचे सर्व लोक मला मारोत किंवा बांधून ठेवोत, ह्या पुण्यक्षेत्रांना मी पाणी दिल्यावाचून राहणार नाही."

13) दुसऱ्या स्त्रियांनी तिला थांबवण्याचा प्रयत्न केला. पण एकदा निश्चय केल्यावर जीवाची पर्वा न करता तिने आपल्या डोक्यावरचा घडा खाली ठेवला व ती तथागतांच्या जवळ गेली. आणि तिने त्यांना पाणी दिले. त्यांनी आपले हातपाय धुतले व पाणी प्राशन केले.

14) तथागतांना तिने पाणी दिल्याची हकीकत तिच्या ब्राम्हण धन्याला समजली. तिने गावाच्या ठरावाचा भंग केला आहे आणि लोक मला दोष देत आहेत, अशा विचाराने संतप्त होऊन दातओठ खाऊन तो तिच्या अंगावर धावला आणि खाली पाडून लाथाबुक्यांनी त्याने तिला मारले. ह्या मारामुळे ती मरण पावली.
 

****************

(7. ii)

 1) द्रोण नामक एक ब्राम्हण तथागतांजवळ गेला आणि त्याने त्यांना अभिवादन केले. कुशल समाचार विचारुन तो त्यांच्याजवळ बसला. असे बसल्यावर द्रोण तथागतांना म्हणाला,

2) "श्रमण गौतम! मी असे ऐकले आहे की, तथागत वयोवृद्ध आदरणीय ब्राम्हणांना अभिवादन करीत नाही, उभे राहात नाहीत किंवा आसनही देत नाहीत."

3) "श्रमण गौतम! हे खरे आहे काय की, आपण असे करता? तसे असेल तर ते बरे नव्हे."

4) "हे द्रोण, तू स्वतः ब्राम्हण असल्याचे जाहीरपणे म्हणत नाहीस काय?"

5) "श्रमण गौतम! कुणाच्या बाबतीत खरे बोलताना जर म्हटले की, कुलशीलवान मातापित्यांपासून त्यांचा जन्म झाला, पूर्वीच्या सात पिढ्यांपर्यत त्यांचे कुल पवित्र आणि निष्कलंक होते, त्याचा जन्म निर्दोष होता, अभ्यासू, वेदमंत्रज्ञ, अक्षर आणि प्रभेदासह तीन वेदांत तो पारंगत होता, तसेच शब्दशास्त्रकुशल व विश्वतत्त्वज्ञ असा तो होता, तर श्रमण गौतम! माझ्या बाबतीत हे संपूर्णपणे यथातथ्य ठरेल. कारण माझा जन्म, माझे कुलशील इत्यादी हे असे आहे."

6) "द्रोण! जे प्राचीन मंत्रनिर्माते, मंत्रउद्गाते ब्राम्हणऋषी होते, ज्यांना आपल्या मंत्राची प्रत्येक ओळ, वाक्य व शब्द अक्षरशः ज्ञात होता; उदाहरणार्थ: अठ्ठक, वामक, वामदेव, विश्वामित्र, जमदग्नी, अंगीरस, भारद्वाज, त्यांनी असे म्हटले आहे की, ब्राम्हण पाच प्रकारचे असू शकतात, ब्रम्हसदृश, देवसदृश, बंधनयुक्त, बंधनभंजक व जातिभ्रष्ट. द्रोणा, ह्या पाचांपैकी तू कोणत्या प्रकारचा ब्राम्हण आहेस?"

7) "श्रमण गौतम! आम्हाला हे ब्राम्हणांचे पाच प्रकार माहीत नाहीत. तरी पण आम्हाला माहीत आहे की, आम्ही ब्राम्हण आहोत. आपण आम्हाला धर्मोपदेश करावा म्हणजे मला हे पाच प्रकार समजतील."

8). "ब्राम्हणा, तर मी सांगतो. तू ते लक्ष देऊन ऐक."

9) "ठीक आहे," तो बोलला. आणि मग तथागत सांगू लागले,

10) "द्रोण! ब्राम्हण ब्रम्हसदृश केव्हा होतो?"

11) "हे द्रोण, एखादा ब्राम्हण कुलशीलवान मातापित्यांपासून जन्म घेतो. सात पूर्व पिढ्यापांसून त्याला पावित्र्याचा वारसा प्राप्त झालेला असतो. जन्माच्या दृष्टीने तो सर्वथा निर्दोष असतो. अठ्ठेचाळीस वर्षे ब्रम्हचर्याचे तो पालन करतो आणि आचार्यांनी शिक्षण दिल्याबद्दल अधर्मानुसार नव्हे तर धर्मानुसार त्यांची दक्षिणा पूर्ण करण्याबद्दल तो झटतो."

12) "आणि द्रोण! धर्मानुसारी म्हणजे काय? तर शेतकरी, व्यापारी, गुराखी, धनुर्धर, राजसेवक, किंवा दुसरा कोणताही व्यावसायिक न होता, भिक्षापात्राचा तिरस्कार न करीता फक्त भिक्षा मागून तो आपली उपजीविका करतो."

13) "तो आपली गुरुदक्षिणा देऊन टाकतो. श्मश्रुशीर्षांचे मुंडन करतो. काषायवस्त्रे परिधान करतो आणि गृहहीन जीवनासाठी गृहत्याग करतो."

14) "आणि असे केल्यावर एका, दुसऱ्या, तिसऱ्या, चौथ्या, उर्ध्व, अधर अशा सर्व दिशांत मैत्रीयुक्त, दूरगामी, व्यापक तसेच असीमीत वृत्तीने आणि घृणा किंवा कुविचाराविना तो संचार करीत राहतो."
15) "आणि असे केल्यावर तो करुणायुक्त वृत्तीने विहार करतो. एका, दुसऱ्या, तिसऱ्या, चौथ्या, ऊर्ध्व, अधर अशा सर्व दिशांना तो करुणेने सर्वत्र दूरगामी, व्यापक, असीमित वृत्तीने आणि घृणा किंवा कुविचाराविना तो सर्वत्र संचार करीत राहतो."

16) "अशा प्रकारे ह्या चार ब्रम्हविहारांत विहार करुन मृत्यूनंतर देहविच्छेद झाल्यानंतर तो हितकर ब्रम्हलोकात उदय पावतो. हे द्रोण! अशा प्रकारे ब्राम्हण ब्रम्हसदृश होतो."

17) "द्रोण! ब्राम्हण देवसदृश कसा होतो?"

18) "द्रोण! अशाच प्रकारच्या सुजात आणि सुचरित ब्राम्हणाचे उदाहरण घेऊ. तो शेती, व्यापार इत्यादी मार्गांनी आपली उपजीविका न करता भिक्षा मागून जीवन व्यतीत करतो. तो आपली गुरुदक्षिणा चुकती करतो. आणि अधर्मानुसार नव्हे तर धर्मानुसार पत्नीचा स्वीकार करतो."

19) "इथे धर्मानुसार म्हणजे तरी काय? तर क्रयविक्रयाने प्राप्त न करता जिच्या हातावर विधियुक्त उदक घातले गेले आहे अशाच ब्राम्हणीचा तो स्वीकार करतो. ब्राम्हणीकडे जातो. अंत्यज, व्याध, वेळु कारागीर, रथकार किंवा आदिवासी ह्यांच्या कन्यकांकडे नव्हे. किंवा सन्तानवती, स्तनापानक्षम किंवा ऋतु प्राप्त न झालेल्या कन्यकांकडेही नव्हे."

20) "द्रोण! तो गर्भवती कन्येकडे का जात नाही? तर तसे केल्यास होणारी संतती कलंकित ठरेल. तो स्तनपानक्षम कन्येकडे का जात नाही? तर त्यामुळे संततीचे स्तनपान अपवित्र होईल."

21) "आणि जी ऋतुस्नात नाही त्या कन्येकडे तो का जात नाही? हे द्रोण जर तो अशा कन्येकडे गेला तर कामतृप्ती, क्रीडा अथवा सौख्य ह्यांचे निधान न होता केवळ सन्तानोत्पतीचे साधन एवढेच त्या ब्राम्हणीला महत्व उरेल."

22) "आणि वैवाहिक जीवनात त्याला संतानप्राप्ती झाली तर तो मुंडन करुन घेतो आणि पुढे वाटचाल करतो...."

23) "आणि अशा प्रकारे गृहहीन झाल्यानंतर कामविकारापासून अलिप्त होऊन तो प्रथम, द्वितीय, तृतीय ध्यान प्राप्त करीत चतुर्थ ध्यानाची साधना करीत सिद्ध होतो."

24) "आणि अशा रीतीने चारही ध्यानांची धारणा केल्यावर मृत्यूनंतर देहविच्छेद झाल्यानंतर तो हितकर ब्रम्हलोकात उदय पावतो."

25) "हे द्रोण, अशा प्रकारे ब्राम्हण देवसदृश होतो."

26) "आणि हे द्रोण, ब्राम्हण बंधनयुक्त ब्राम्हण कसा होतो?"

27) "हे द्रोण, अशाच एका सुजात आणि सुचरित ब्राम्हणाचे उदाहरण घेऊ. तोही असाच विवाहित होतो."

28) "आणि वैवाहिक जीवनात संतानप्राप्ती झाल्यानंतर तो संतानप्रेमाने भारुन जाऊन संसारातच मग्न होतो, गृहजीवनाशी निगडीत होऊन राहतो आणि गृहहीन जीवनात प्रवेश करण्याचा विचारही त्याला शिवत नाही."

29) "आपल्या परंपरागत बंधनात तो जीवन व्यतीत करतो. याचे उल्लंघन करीत नाही. त्याच्या बाबतीत असे म्हणता येईल, तो बंधनाच्या मर्यादेतच जीवन व्यतीत करतो. सीमोल्लंघन करण्याचा कधी प्रयत्न करीत नाही आणि म्हणूनच या ब्राम्हणाला बंधनयुक्त ब्राम्हण म्हणतात."

30) "द्रोण, अशा प्रकारे ब्राम्हण बंधनयुक्त होतो."

31) "आणि हे द्रोण! ब्राम्हण बंधनभंजक कसा होतो?"

32) "हे द्रोण, अशाच एका सुजात आणि सुचरित ब्राम्हणाचे उदाहरण सांगतो. तो गुरुदक्षिणा चुकती करतो आणि धर्मानुसार किंवा अधर्मानुसार पत्नीचा स्वीकार करण्याचे योजतो. क्रयविक्रयाने प्राप्त झालेली ब्राम्हणी अथवा जिच्या हातावर विधियुक्त उदक सोडले गेले आहे अशी."

33) "तो एखाद्या ब्राम्हणीकडे जातो किंवा क्षत्रिय, अन्त्यज, भूदासी कन्येकडे किंवा जातिभ्रष्ट, व्याध, वेळुकारागीर, रथकार, आदिवासी ह्यांच्या कन्येकडे किंवा संतानवती, स्तनपानक्षम, ऋतुमती वा अप्राप्तऋतु अशा स्त्रियांकडे जातो. कामतृप्ती, क्रीडा, सौख्य आणि संतानोत्पत्तीचे साधन या दृष्टीनेच केवळ त्याला ब्राम्हणीचे महत्व वाटत असते."

34) "तो परंपरागत बंधनाचे पालन करीत नाही. तो त्यांचे उल्लंघन करतो. असे म्हटले जाते की, तो बंधनाचे पालन करीत नाही तर बंधनाचे उल्लंघन करतो आणि म्हणूनच त्याला बंधनभंजक ब्राम्हण म्हणतात."

35) "अशा प्रकारे द्रोण, ब्राह्मणाला बंधनभंजक म्हणतात."

36) "आणि द्रोण, ब्राम्हण जातिभ्रष्ट ब्राम्हण कसा होतो?"

37) "हे द्रोण, अशाच एका सुजात ब्राम्हणाचे उदाहरण सांगतो. तो अठ्ठेचाळीस वर्षांपर्यंत ब्रम्हचर्य पालन करुन वेदमंत्रांचा अभ्यास करतो. शिक्षणक्रम पूर्ण झाल्यावर गुरुदक्षिणेच्या परिपूर्तीसाठी तो कृषिवल, व्यापारी, गुराखी, धनुर्धर, राजसेवक किंवा इतर व्यवसाय पत्करतो. किंवा भिक्षापात्राचा तिरस्कार न करता भिक्षा मागूनच तो उपजीविका करतो."

38) "गुरुदक्षिणा (teacher's fee) चुकती केल्यावर तो धर्मानुसार किंवा अधर्मानुसार पत्नीचा स्वीकार करतो. क्रयविक्रयापासुन प्राप्त झालेली किंवा जिच्या हातावर विधियुक्त उदक सोडलेले आहे अशी एखादी ब्राम्हणी किंवा दुसरी एखादी स्त्री, संतानवती, स्तनपानक्षम, इत्यादी. कामतृप्ती, क्रीडा किंवा संतानोत्पत्तीचे साधन म्हणूनच गणली गेलेली. अशा प्रकारे तो जीवन व्यतीत करतो."

39) "तेव्हा ब्राम्हण त्याच्याबद्दल बोलतात: 'हा श्रेष्ठ ब्राम्हण आपले जीवन असे कसे बरे व्यतीत करतो?'"

40) "आणि त्यावर तो उत्तर देतो, 'अग्नी स्वच्छ व घाणेरड्या वस्तू जाळून टाकतो. पण त्यामुळे तो स्वतः अशुद्ध होत नाही. तसेच ब्राम्हणाने अशा प्रकारे जीवन व्यतीत केले तरी त्यामुळे तो अपवित्र ठरत नाही.'"

41) "आणि असे म्हणतात की, तो ब्राम्हण अशा प्रकारे जीवन व्यतीत करतो आणि म्हणूनच त्याला जातिभ्रष्ट ब्राम्हण असे म्हणतात."

42) "हे द्रोण, अशा प्रकारे एखादा ब्राम्हण जातीभ्रष्ट ब्राम्हण होत असतो."

43) "द्रोण, प्राचीन मंत्रनिर्माते, मंत्रउदगाते, ब्राम्हणऋषी ज्यांना आपल्या मंत्राची प्रत्येक ओळ, वाक्य व शब्द अक्षरशः ज्ञात आहे, त्यांनी असे म्हटले आहे की, ब्राम्हण पाच प्रकारचे असू शकतात. ब्रम्हसदृश, देवसदृश, बंधनयुक्त, बंधनभंजक आणि जातिभ्रष्ट."

44) "द्रोण! ह्या पाचांपैकी तू कोणत्या प्रकारचा ब्राम्हण आहेस?"

45) "श्रमण गौतम! जर असे ब्राम्हणाचे प्रकार खरोखर असतील, तर निदान आम्ही जातिभ्रष्ट ब्राम्हण तरी नक्की नाही."

46) "पण श्रमण गौतम! आपले निवेदन अद्भुत आहे. आपण मला उपासक म्हणून स्वीकृत करण्याची कृपा करावी, येणेकरुन जीवीत असेपर्यंत आपल्या आश्रयाचा अनुग्रह मला प्राप्त होईल."